Àìüäðàõ
îð÷èí õýðýãëýýã ìààíü ¿éëäâýðëýæ ººðèéíõºº ýðõ àøãèéã èëýðõèéëæ áàéãàà áèå
õ¿íèé ýðõ ÷ºëºº çàõ çýýëèéí ñèñòåìòýé õîëáîãäâîë àæ àõóéí äýâñãýð äýýð ºðãºí
õàìòûí àæèëëàãàà ¿¿ñäýã. Õóâèéí ýðõ àøãàà áîäñîí õ¿íèéã ÿìàðâàà ¿ë ¿çýãäýõ ãàð
õºòëºí ñàíààíä îðîîã¿é çîðèëãî ðóó àâàà÷äàã. Íèéãýì ¿¿íä òýð á¿ð îðîëöäîãã¿é ÷
ìºí õîõèðäîãã¿é. Õ¿í áîëãîí ººð ººðèéí çºâ ãýæ ¿çñýí ¿íý öýíýòýé ç¿éëñýý îëæ
àâàõ ãýæ òýì¿¿ëýõ ýðõòýé . Õóâü õ¿í áîëîí á¿ëýã õ¿íèé ýðõ ÷ºëººã õÿçãààðëàñàí
,àëü íýã õ¿íèé ¿éëäëèéã çºâòãºõ ãàíö òîõèîëäîë áîë àðãàã¿é õàìãààëàëò......èðãýíøñýí
íèéãìèéí èðãýíèé ººðèéíõ íü õ¿ñëèéã ýñðýã õ¿÷ õýðýãëýõ ýðõ ãàãöõ¿¿ áóñäûí ýðõ
õºíäºãäñºí òîõèîëäîëä ë ãàð÷ áîëíî.(Æîí Ñòþàðò Ìèëë) Ýäèéí çàñãèéí ýðõ ÷ºëºº
ãýäýã áîë óëñ òºðèéí ýðõ ÷ºëººíèé ñóóðü õºðñ áîëäîã. Àëáàäëàãà ,òºâëºðñºí
óäèðäëàãà áàéõã¿é õàðèëöàí õàìòûí àæèëëàãàà áèé áîëñíîîð óëñ òºðèéí ýðõ ìýäëèéí
ýçëýõ çàé áàãàñíà.׺뺺ò çàõ çýýë íü àæ àõóéí ýðõ ìýäëèéã áóòàðãàñíààð óëñ
òºðèéí ýðõ ìýäýë á¿ðýëäýí òîãòîõîîñ ñýðãèéëæ ÷àääàã. Áàãàõàí ýðõ ìýäýë íü ñàéí
õ¿ì¿¿ñýýð ñàéí þì õèéëãýõ áîëîìæèéã òºðä îëãîäîã. Óëñ áàéãóóëàãäñàí òýð ¿åýñ ë
ìºíãºíèéõºº áîäëîãî äýýð àëäàà ãàðãàñíààñ áîëæ õÿìðàë ¿¿ññýí. Îäîî õýð íü õÿìðàë
ãàðãàñàí õàðèóöëàãàà òºð õ¿ëýýí çºâøººðäºãã¿é . ¯¿íèé îðîíä ÷ºëººò çàõ çýýëò êàïèòàëèçìûí ñ¿éðýë ìýòýýð
ñóðòàë÷ëàí çàéëñõèéäýã íü íóóö áèø. Àþóëã¿é áàéäàë òýãø ýðõ ìýò íýðèéí äîîð òºð
íýãíýýñ íü þì àâ÷ íºãººä òàðààíà . ¯éëäâýðëýë õºãæèë öýöýãëýë ð¿¿ ÷èãëýñýí
òýì¿¿ëëèéã òºð ýìõ çàìáàðààíä îðóóëàõûí òóëä
àð àðààñàà öóâàðñàí õºòºëáºð ãàðãàíà . Ýíý áàéäàë íü ÿâöóó ýðõ àøãààð
äýìæ¿¿ëñýí áóÿíò ìºðººäëèéí áèåëýë . Õàëàìæëàã÷ òºðèéí õàìãèéí õàëóóí òàëàðõàã÷
÷ ãýñýí ºíººäºð ýíý ¿ð ä¿íä ñýòãýë õàíãàëóóí áóñ áàéäàã.Çàõ çýýëèéí íýãýí àäèë
òºðèéí ýðõ ìýäýë äîòîð ÷ ¿ë ¿çýãäýõ ãàð ¿éë÷èëæ áàéãàà, Àäàì Ñìèòèéí
òîäîðõîéëñíû ýñðýã ¿éëäýë ÷ áàéæ ë áàéãàà. ªºðèéí àìæèðãààãàà äýýøë¿¿ëýõ ãýæ ,
àìüäðàëàà ñàéæðóóëàõ ãýæ õ¿í á¿ð òàñðàëòã¿é áàéíãà òýìöýæ áàéäàã áºãººä
÷óõàìõ¿¿ ýíý íü á¿õ óëñ ¿íäýñòíèé õóâü õ¿íèé áàÿëàã õóðèìòëóóëàõ ýõ ¿¿ñâýð
áîëäîã. Õýä¿é ýíý ìààíü òºðèéí ººðèéí ¿ðëýã,çàõèðãààíû àëäààòàé çîõèîí
áàéãóóëàëòòàé øóóä õîëáîîòîé áîëîâ÷ àæ àõóéí äýâøëèéã õýçýý ÷ ¿ë ñààðóóëæ
äèéëýõ àãóó èõ õ¿÷ þì. Àëèâàà àìüä àìüòàí áèå îðãàíèçìä àìüäðàëûí äàëä èõ áóëàã
õóðèìòëàãäàí ãýíýò îðãèëîí ãàð÷ áèå ìàõáîäèéã ñýðãýýí ýð÷ õ¿÷ ºãäºãòýé àãààð
íýãýí àäèë À.Ñìèòèéí "¿ë ¿çýãäýõ ãàð "-÷ óëñ òºðèéí ººð íýã õ¿ðýýíä
¿éë÷èëæ áàéãàà ¿ë ¿çýãäýõ ãàðûã ¿ã¿é õèéæ ÷àäàõã¿é.Ñàÿõàí õ¿ðòýë ºñºëò á¿òýýìæ
áóóðàõàä òºðèéí àëáàí õààã÷èä èë¿¿ èõ ýðõ ìýäýëòýé áîëæ òýäãýýðò ãàðãàæ áàéãàà
çàðëàãà õóâèéí õýâøèë àæ àõóéí íýãæèéã ãàöààíä îðóóëæ òºðèéí õÿíàëòûã äàâæ ãàð÷
÷àäàõ ýñýõäýý ýðãýëçýí áàéäàã. Õýçýý íýãýí öàãò ÷ºëººò çàõ çýýëèéí ¿ðýýð áèé
áîëñîí áàÿëàã ,ýðõ ÷ºëººã ÷ òºð ñ¿éòãýæ
îðõèõ àþóëòàé. Õ¿ì¿¿í áèäíèé àëòàí ¿å äóóñàæ º÷èãäºð ºíººäºð áàéñààð áàéñàí
äàðàíãóéëàëä ýðãýæ îðîõ óó? àëü ýñâýë
îþóí óõààí õ¿÷ ÷àäëàà øàâõàí àðâèí òóðøëàãà äýýðýý ¿íäýñëýí ýðõ ÷ºëººã
äàõèí òºð¿¿ëýõ ¿¿? ãýñýí àñóóäàë áèäíèé ºìíº òóëãàðíà. Íýãäñýí íýã çîõèîí
áàéãóóëàëòòàé ,òºâëºðñºí ãàíö óäèðäëàãààð õýðõýí ÿàæ àæèëëàæ áîëîõûã áèä ìýäýõ
õýðýãòýé .Áèå õ¿ì¿¿ñ ÷ºëººò òºâëºðñºí íýã óäèðäëàãàòàé áàéÿ ãýõýýð ÿàãààä
áîëäîãã¿éã ,óëñ òºðèéí áîëîí ýäèéí çàñãèéí ýðõ ÷ºëºº ãýäýã îéëãîëò õîîðîíäîî
ÿìàð óÿëäàà õîëáîîòîé áàéäãèéã ÷ áàñ çºâ îéëãîõ ¸ñòîé. Óëñ òºðèéí àðä÷èëñàí
òîãòîëöîîíä ÿâöóó ñîíèðõîë èõýíõäýý äàâàìãàéëäàã. ¯íäñýí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõ
òºðèéã õýðõýí çºâ ãîëüäðîëä íü îðóóëàõ àðä ò¿ìíýý àþóëò áàéäëààñ ÿàæ õàìãààëàõ
,ãîìäîë ìàðãààíûã òàñëàí øèéäâýðëýõ
äàãàæ ìºðäºõ õýì õýìæýýã òîãòîîõ ãýõ ìýò ººðèéí òîãòîëöîîíû ñóë òàëûã
çàñàõûí òóëä øààðäëàãàòàé á¿õíèéã õèéõ õýðýãòýé.
Õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýýð
õ¿í á¿ð õ¿ññýí àæèëäàà õóâààðèëàãäàí
àæèëëàõ íü íýí õîâîð ýíý ÷ óòãààðàà àæèëëàõ õ¿÷èíã ÿñ õÿíàõ ÿâäàë
àìüäðàë äýýð òºäèéëºí ýëáýã áèø ,åðºíõèé人 ºìíºõ òîãòîëöîîíû ¿å øèã õ¿í àæëàà
öàëèí ãýõ ìýò õ¿÷èí ç¿éëñýýð áàðèìæààëàí ñîíãîäîã. Íèéãýìä çîíõèëæ áàéãàà
çàõèðãààíû òîãòîö íü óãòàà õºø¿¿í õàòóó áàéäàã ó÷ðààñ ÷ºëººò àðèëæàà íóóö áàéäëààð ÿâàãääàã áà óã
àðèëæààí äýýð ¿íäýñëýãäñýí àæ àõóé íü äîòðîî ÿìàðâàà íýã ÷àäàìæèéã àãóóëæ
áàéäàã .Òºð áîë õóóëèéí äàãóó õ¿÷ õýðýãëýõ çàíàëõèéëýõ ìîíîïîëü ýðõòýé á¿õ
íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí áàéãóóëëàãà. Áèä ÿàæ õèéæ á¿òýýñíýýð ìàíàé íèéãýì
òºëºâøèí òîãòîíî. Áèä íèéãìèéí òýð îëîí èíñòèòóöóóäèéã õýëáýðø¿¿ëæ, áàéæ áîëîõ
îëîí õ¿÷èí ç¿éëñèéã õÿçãààðëààä ë áàéíà. Õ¿ñâýë áèä ýðõ ÷ºëººã õàìãààëæ ,
áýõæ¿¿ëäýã òºðºº áàéõ ¸ñòîé áóóðèí äýýð íü áàéëãàäàã ÷ºëººò ñîëèëöîîíû ¿íäñýíä
àæ àõóéí áà áóñàä ¿éëäëèéã äýìæäýã íèéãìèéã ÷ áàéãóóëæ áîëíî. Äýýä öýãò õ¿ðñýí
òóéëûí ýðõ ÷ºëºº ãýæ ¿ã¿é. Õàðèëöàí áèå áèåíýýñýý õàìààðàëòàé íèéãýìä àìüäàð÷
áàéãàà õ¿í õàìãèéí ìóó õÿçãààðëàëòàíä ºðòºõã¿éí òóëä çàðèì íýã ýðõ ÷ºëººãºº
õÿçãààðëàõàä õ¿ð÷ áàéãàà. ̺íãºíèé ñèñòåìèéí óíàëò ò¿¿íèé øàëòãààí ,¿ð ä¿í. Ñèñòåì
ìààíü íýã áîäëûí ýäèéí çàñãèéí òóéëáàðòàé áàéð ñóóðèéã áàðèìòàëäàã.çîâëîí
áýðõøýýë òîõèîëäîõ á¿ðèéä ò¿¿íèéã ººðñ人ñ íü ¿ë õàìààð÷ ãàäààä õ¿÷èí áèé
áîëñîí õýìýýí íààøòàé ç¿éë á¿ðèéã ººðèéí ãàâúÿà ç¿òãýë ìýò òóíõàãëàäàã. Òèéìýýñ
÷ õóâèéí õýâøèëä ¿íäýñëýãäñýí ýäèéí çàñàã òîãòâîð ìóóòàé áàéäàã ãýæ ¿çäýã.
Ãýòýë ýñðýãýýðýý òºð ìààíü ººðºº
ºíººäðèéí ýäèéí çàñãèéã òîãòâîðã¿éæ¿¿ëýõ ¿íäñýí ýõ ¿¿ñâýð áîëæ áàéíà.
Ñî¸ë áîëîâñðîë ýð¿¿ë ìýíä
íèéãìèéí õàìãààëëûí ñóäñûã àòãàäàã ÿàì ãàçðóóä áèäíèé ºãñºí òàòâàðûí ìºíãèéã
áóöààãààä áèäíèé ýð¿¿ë ìýíä ãýõ ìýòýä
çîðèóëàí çàðöóóëäàã. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä .ýì÷èëãýý ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäàëä äîðâèòîé
àõèö ãàðñàí ç¿éë ¿ã¿é ÷ ºðòºã íü ºíäºðñººä ë áàéäàã. Áîëîâñðîë ñî¸ëûí çàðäàë
áèäíèé ñàíàñíààñ èë¿¿ ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà. ¯íý äàãààä ÷àíàð ãýäýã ÷ ñàéíàà
äàãààä ñààð îëîí áàéäãèéí íýãýí àäèë ñóðãàëòûí ÷àíàðûí àñóóäàë óëàì á¿ð ìóóäñààð áàéíà. Èéì ¿ðýëãýí áàéäàë
ìàíàé íèéãìèéí îðøèí òîãòíîëûí ñóóðüò
¿ç¿¿ëæ áóé ¿ð äàãàâàð.
Õ¿í á¿ð õîîðîíäîî àäèëã¿é
ó÷ðààñ ë õóâü õ¿íèé òýãø ýðõ ãýæ òóí
÷óõàë ç¿éë .Õ¿í á¿ðèéí àëèâàà þìèéã ¿çýõ ¿íýëýìæ ,äóð ñîíèðõîë ººð õîîðîíäîî
õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäãààñ òýäãýýð õ¿ì¿¿ñ òóñ òóñûí çàìààð õóâü çàÿàãàà
ñîíãîí ººð ººðèéí çàìààð àìüäðàëûã ýëýýíý. Õóâü õ¿íèé ýðõ ÷ºëºº ãýäýã íü õ¿ì¿¿ñèéí õ¿ññýíýýðýý àìüäðàõ ýðõèéã õ¿íäýòãýõ óòãà àãóóëãà
áîëîõîîñ õ¿í á¿ðèéí õ¿ññýíèéã òýäýíä òóëãàõ ãýñýí ¿ã îãò áèø. Õ¿í á¿ð
ººðèé㺺 óäèðäàí çàëàõ ó÷èðòàé áºãººä ººðèéíõºº ýçýí íü áîëæ ººðèéí çîðèëòûã
áèåë¿¿ëýõèéí òºëºº ÿâàõ õýðýãòýé
áîëîõîîñ , ººð õýí íýãíèé çîðèëãûã áèåë¿¿ëýõ
õýðýãñýë áîëîõ ¸ñã¿é. Õ¿íèé õóâü òàâèëàíä òýãø áîëîìæ , òýãø ¿ð ä¿í øóóä
óòãààðàà áèåëýõ áîëîìæã¿é. Áèå áÿëäðûí, ¿çýë ñàíààíû õóâüä ººð ººð òºëºâøèëòýé
áàéäàã íü îéëãîìæòîé áà õ¿¿õýä á¿ðèéí õóâü çàÿàã òýãøèòãýí íýã çàì ìºðò îðóóëàí
àâ÷ ÿâàõ ãýäýã õýçýý ÷ á¿òýõã¿é ç¿éë. Òýãø áîëîìæ ãýäýã ìààíü õóâü õ¿íèé íýãýí
àäèë õóóëèéí ºìíº òýãø áàéæ ýðõ ÷ºëººòýé
çºð÷èëääºãã¿é. ßìàð íýã ìýðãýøñýí ÷àäâàð ÷àäàìæòàé áàéæ õ¿ññýí àæèëäàà îðæ ÷àäàõã¿é áàéâàë ýíý íü òýäíèé àìüäðàë , ýðõ ÷ºëººã , àç æàðãàëòàé
áàéõ ýðõèéã áîîãäóóëæ áàéíà ãýñýí ¿ã. Èéì áàéäàëä òýãø áîëîìæèéí çàð÷èì çºð÷èãäºæ ,óëìààð õýí íýãýíä àøèãòàé áàéõ ¿¿äíýýñ
áóñäûí ýðõ ÷ºëººã õààæ áàéãààãèéí èëðýë áîëäîã. Îþóí ñàíààíû àìüäðàëûí
õ¿ðýýíèéõýí òýãø ¿ð ä¿íã õ¿ñýìæëýí ýíý íü
õ¿í á¿ð èæèë ýãíýýíä öóã ÿâàõ ¸ñòîé ãýñýí øàøíû ã¿í ã¿íçãèé èòãýë ¿íýìøèë áîëæ õóâèðñàí.
Õ¿í á¿ð íàñ õ¿éñ áèå áÿëäðûí øèíæ ÷àíàðààðàà àäèëõàí ãýæ ñàíààä ÷ èæèë õýìæýýíèé õîîë õóâöàñ , áóñàä
õýðýãöýýãýýð õàíãàãäàõ áîëîëöîîã¿é. Àìüäðàë ãýäýã øóäàðãà ç¿éë áèø . Áàéãàëèéí
áóé áîëãîñîí á¿õèé ë þìñèéã òºð çàñàõ
òýíöâýðæ¿¿ëýõ ¸ñòîé ãýæ îéëãîõ õàíäëàãà
áèé. Ãýñýí õýäèé ÷ òýð ø¿¿ìæëýýä áàéãàà
øóäàðãà áóñ ãýý÷ áàéäëààñ áèä ººðñäºäºº àøèã
òóñòàé ç¿éë àâäàãàà óõàìñàðëàí îéëãîõ íü èõ ÷óõàë þì. ªºðñäèéí ãàðãàñàí
øèéäâýðèéíõýý ¿ð äàãàâðûã ººðñ人 õ¿ëýýæ ººðñ人 øèéäâýð ãàðãàäàã òèéì òîãòîö õ¿í
òºðºëõòºíèé ò¿¿õèéí á¿õèé ë ¿åä áàéñàí , îäîî áàéãàà , öààøèä ÷ áàéñààð áàéõ
áîëíî.Òýãø áîëîìæèéí ñèñòåì òýãø áóñ
áàéäëûã ã¿íçãèéð¿¿ëäýã. Ýíý íü áàÿ÷óóä ÿäóó÷óóäàà ìºëæäºã òîãòîö ãýæ ¿çýí êàïèòàëèçìûã
ø¿¿ìæèëæ áàéñàí. Ýíý áîë ¿íýíýýñ õîë äàâñàí ø¿¿ìæëýë. Ýäèéí çàñàã , òåõíèêèéí äýâøèë
,îð÷èí ¿åèéí ãàéõàìøèãò ¿ñðýëò íü áàÿí õ¿ì¿¿ñò òºäèéëºí õàìààðàõã¿é. Òåõíèê
òåõíîëîãèéí äýâøèë íèéãìèéí äóíä
àíãèéíõíèé ë àìüäðàëûã èõ õºíãºâ÷èëæ
ºãñºí .Ýðõ ÷ºëºº áîë îëîí òàëò ìºíõèéí õºäºë㺺í. Äýýä îðãèëîîñ äîîä öýã õ¿ðòýë
õýíáóãàéä ÷ áàÿí ÷èíýýëýã ,ñýòãýë ä¿¿ðýí àìüäðàõ áîëîìæ ºãñíººð ºíººäðèéí
àøèãã¿é ¿ðýëãýí áàéäëûã ìàðãààøèéí èë¿¿ ñàéí ñàéõàíä õºòëºí àâàà÷èõ áîëîìæ
íýýãääýã áèëýý.
Èðãýíèéã ñóð÷ áîëîâñðîõîä
¿íäýñ óãñàà ,õýë ,àðüñíû ºí㺠,íàñ õ¿éñ , áèåèéí õºãæëèéí îíöëîã ,ýð¿¿ë ìýíä
,íèéãìèéí ãàðàë ,áàéäàë ,õºðºí㺠÷èíýý ,ýðõýëñýí àæèë àëáàí òóøààë , øàøèí ø¿òëýã ,¿çýë áîäëîîð íü
ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõã¿é áàéõ ,ýõ õýëýýðýý áîëîí ººðèéí õ¿ññýí õýëýýðýý ìýäëýã
áîëîâñðîë ýçýìøèõ òýãø áîëîìæ íºõö뺺ð
õàíãàíà. Òºðººñ á¿õ íèéòèéí áîëîâñðîëûã òºëáºðã¿é õàðèí õóâèéí õýâøëèéí
áàéãóóëëàãà òóñ òóñäàà òºëáºðòýé ÿâóóëæ áîëíî. Áîëîâñðîëûí àãóóëãà íü
ñóðàëöàã÷èéí íàñ ,áèå ,ñýòãýõ¿éí îíöëîãò òîõèðñîí õóâèéí áîëîí íèéãìèéí õýðýãöýý ,øèíæëýõ óõààí
òåõíîëîãèéí õºãæëèéí õàíäëàãàä íèéö¿¿ëýí
áîëîâñðîëûí çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýäýã. Áîëîâñðîëûí àãóóëãûã
ò¿âøíýýð íü ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîí áàãà ,äóíä ,äýýä ãýæ àíãèëíà. Ñóðàëöàã÷èéí
çàéëøã¿é ýçýìøñýí áàéâàë çîõèõ áîëîâñðîëûí àãóóëãûí ò¿âøèí ò¿¿íèé ¿íýëãýý ñóðàõ
îð÷èíä òàâèãäàõ øààðäëàãà ºíäºð áàéõ ¸ñòîé. Áàãà äóíä áîëîâñðîëûí çîðèëãî íü
ñóðàëöàã÷èä åðºíõèé áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ ,ýõ îðîí÷ ¿çýë òºëºâø¿¿ëýõ ,õ¿ì¿¿íëýã
¸ñîíä ñóðàëöàõ ,àâúÿàñ ÷àäâàðàà
õºãæ¿¿ëýõ , àìüäðàë , õºäºëìºðò áîëîí
òàñðàëòã¿é ñóðàëöàõàä ººðèé㺺 áýëòãýõýä òóñëàõ à÷ õîëáîãäîëòîé. Áàãà
áîëîâñðîëûã 6 ,ñóóðü áîëîâñðîëûã 9 ,á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûã 12 æèëýýð
ýçýìø¿¿ëíý. Äýýä áîëîâñðîëûí çîðèëãî íü òºðººñ áîëîâñðîëûí òàëààð áàðèìòëàõ
áîäëîãîä òóëãóóðëàí áîëîâñðîëûí ¿íäñýí çàð÷èì ,îëîí óëñûí íèéòëýã æèøèã , õàíäëàãàä íèéö¿¿ëýí èðãýíä äýýä
áîëîâñðîë îëãîíî. Áîëîâñðîë áîë íèéãìèéí äààòãàëûí íýãýí àäèë äàðàíãóéëëûí áà
ñîöèàëèñò ôèëîñîôûí èæèë òºñò ñàëáàðûã áàòëàõ ¿ç¿¿ëýëò áîëîîä áàéãàà. Ñóðãóóëèéí
õóâüä ãýâýë áàãø áîëîí çàõèðãààíû àæèëòíóóä
¿éëäâýðëýã÷ ,õàðèí ýõ ýöýã áîëîí
õ¿¿õä¿¿ä õýðýãëýã÷ áîëíî. Ýíä òºâëºðºë ãýäýã íü çîõèîí áàéãóóëàõ íýãæèéí òîî
õýìæýý òîìîð÷ ,õýðýãëýã÷èéí ñîíãîõ áîëîìæ áàãàñàí ,¿éëäâýðëýã÷èéí ýðõ ìýäýë
íýìýãäýõèéã õýëíý. Õýðýãëýã÷èéí ÷ºëººòýé ñîíãîõ ýðõèéã õàñàõ çàìààð òºðèéí õ¿íä ñóðòàë ÿìàð íýã
àñóóäëûã ººðèéí ãàðò àâàõàä ¿ð ä¿í íü õààíà ÷ àäèëõàí ãàðäàã. Ñóðãàëòûí òóõàéä äóðüäâàë áèäíèé õýí
èë¿¿ îðëîãîòîé íü èë¿¿ ÷ºëººò ñîíãîëòòîé. Õ¿¿õäýý õóâèéí ñóðãóóëüä ÿâóóëæ õî¸ð
äàõèí ìºí㺠çàðëàãàäàæ áîëíî. Þó ãýõýýð çýðýã íèéòèéí ñóðãóóëèéã äýìæèõýä
òàòâàðûí õýëáýðýýð , äàðàà íü õóâèéí ñóðãóóëüä ñóðãàëòûí òºëáºð õýëáýðýýð áàñ
íýã óäàà òºëíº. ̺í ñàéí íèéòèéí ñóðãóóëèéí äýðãýä àìüäðàõ ãàçðàà ñîíãîæ áîëäîã
þì. Òîìîîõîí õîòûí òàíñàã ä¿¿ðã¿¿äýä áàéãàà á¿õ íèéòèéí ñóðãóóëü äàõü
ýöýã ýõèéí õÿíàëò àðàé çèíäàà
äîîãóóð ñóðãóóëèéíõòàé õàðüöóóëàõàä èë¿¿ áîäèòîé áàéæ ÷àääàã. Îþóòàí çàëóóñ
ýöýã ýõèéí îðëîãî ,íèéãýì äýõü áàéð ñóóðü ,îðøèí ñóóãàà ãàçàð, àðüñíû
ºíãºíººñºº ¿ë õàìààðàí äýýä áîëîâñðîë ýçýìøèõ áîëîëöîîãîîð õàíãàãäñàí áàéæ
,ñóðãàëòûí òºëáºðèéã òóõàéí ¿åä íü õèéõ áóþó ýñâýë îëæ àâñàí áîëîâñðîëûíõîî
à÷ààð àâàõ ºíäºð îðëîãîîñîî òºëºõ áîëîëöîîòîé áàéõ íü ¿íýõýýð õ¿ñ¿¿øòýé ç¿éë. Á¿õ
õ¿íä õàíãàëòòàé õ¿ðýõ¿éö çýýëèéí ñàí áèé áîëãîõ íü áàñõ¿¿ ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé
õýðýã. Èéì ñàí áàéäàã òóõàé ìýäýýëýë òàðààõ ,õàíãàìæ ýäýëäýãã¿é õýñãèéã ýíý
àøèãëàõûí òóëä óðèàëàí äóóäàõ íü ìºí ç¿éòýé. Õàðèí äýýä áîëîâñðîëã¿é õ¿ì¿¿ñèéí
ìºí㺺𠺺ð íýãíèé äýýä áîëîâñðîëûã èâýýí òýòãýõ íü áàéæ áîëîõã¿é ç¿éë. Òºð
äýýä áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèóäûã óäèðäàæ áàéãàà öàãò îþóòíóóäàä îëãîæ áóé
áîëîâñðîë áîëîí áóñàä ¿éë÷èëãýýíèéõýý á¿òýí òºëáºðèéã òºë¿¿ëýõ õýðýãòýé. Äýýð
äóðüäñàí îëîí ñàíàë õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é ç¿éë îãò áèø. Õóâèéí àøèã ñîíèðõîë
,ìóõàðäàë ìàíàé íèéãýì äýíä¿¿ õ¿÷òýé áàéãàà ÿâäàë ñààä áîëîîä áàéãààãààñ áóñ ýäãýýðèéã
ã¿éöýëä¿¿ëýõ áîëîìæ áàéõã¿é áèø áàéãàà. Áèä çààâàë íýã ìºð õèéõ õýðýãã¿é áàãà
áàãààð àëõàì àëõìàð óðàãøèëæ ÷àäàæ ë
áàéâàë ýðõ ÷ºëººíèéõºº ã¿í áàò ñóóðèéã òàâüæ
,áîëîâñðîëûí òýãø áîëîìæîî á¿ðýí ä¿¿ðýí õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäíà.
Àëèâàà áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í
áîëîí îð÷èí òîéðîí ,àãààð , õîîë õ¿íñíèé õýðýãöýýã õ¿í ºäºð á¿ð àìüäðàëäàà õýðýãëýäýã. Ýë àñóóäëûã çàõ çýýë ººðºº øèéäýã ãýýä
îðõèâîë òýñ õºíäëºíãèéí õ¿ì¿¿ñ õ¿ðòýë
¿¿íä ººðèéí ìýäýëã¿é õàìðàãäàæ ýõýëíý. Ýíý íü áèäíèé àìüñãàëæ áàéãàà
àãààð ,óóæ áóé óñ ,èäýæ áàéãàà õ¿íñýíä õàìààòàé . Õýðýãëýã÷èéã ººðèéã íü ººðººñ
íü íàðèéíäàà õàòñàí íàéìàà÷íààñ
,öààøëààä çàõ çýýëèéí ýðãýëòýýñ ¿¿äýëòýé ººð îëîí îëîí ñºðºã ¿çýãäëýýñ
õàìãààëàõûí òóëä çàõ çýýëä ÿìàð íýã àðãààð íºëººëºõ õýðýãòýé ãýæ ¿çäýã. Òèéìýýñ
ýíý äîãîëäëûã çàñàõ ãýñýí îðëäëîãî òààðàõ óó , àëü ýñâýë èõýíõè òîõèîëäîëä
ýìíýõ ãýñýí ýì íü ºâ÷íººñºº äîëîîí äîð þì áîë÷èõ áîëîâ óó ãýñýí àñóóëò ãàð÷ èðíý..ýíý
àñóóäàë ºíººãèéí àìüäðàëä ìàø ÷óõàë. Õîðèí
æèëèéí ºìíº áîëñîí îí äàðààëñàí ¿éë ÿâäàë
õýðýãëýã÷èéã õàìãààëàõ íýðèéí äîð á¿õýë á¿òýí õºäºë㺺í áîëæ ,çàõ çýýëèéí
àñóóäàëä õàíäàõ òàðèéí îðîëöîî õýìæýýíèé õóâüä ÷ ÷àíàðûí õóâüä ÷ ãýñýí ìóóã¿é
ººð÷ëºëò ãàðñàí. ¯¿íòýé õîëáîãäîí òºðèéí ýðõ ¿¿ðýã ãýíýò ººð÷ëºãäºõ íü îëîí
íèéòèéí ¿çýë áîäîëä ÷ áàñ ýðñ ººð÷ëºëò õèéñýí. Òºðèéí ìýäëèéí þìóó ,òºðèéí çîõèöóóëàëòòàé ¿éëäâýðëýë ¿éë÷èëãýý íýã
òàëä íü , òºðòýé ÿìàð ÷ õîëáîîã¿é õóâèéí
àæ àõóéí íýãæ¿¿ä íºãºº òàëä íü áàéãàà. Ãýñýí õýäèé ÷ îëîí íèéòèéí ñàíàë á¿ãä
áèø áàéëàà ãýõýä äèéëýíõè íü ¿çýõäýý õóâèéí ¿éëäâýðëýë ë “íî”-òîé ,èéìýýñ òºðèéí ìýäðýìæ ñàéòàé àæèëòíóóä ë
ÿìàð ÷ õàìãààëàëòã¿é ,èòãýìõèé õººðõèé
õýðýãëýã÷äèéã àþóëòàé ìóóõàé á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ õàìãààëæ ¿éëäâýð ¿éë÷èëãýýã
÷àíãàëæ áàéõ õýðýãòýé ãýíý. Õýðýãëýã÷èéí õóâüä ìîíîïîëü íü õóâèéíõ ÷ áàéñàí òºðèéíõ
÷ áàéñàí àþóëòàé. ׺뺺ò ºðñºë人í ,äýëõèéã õàìàðñàí ÷ºëººò õóäàëäàà íü õýðýãëýã÷èéí æèíõýíý
õàìãààëàëò áîëíî. Õýðýãëýã÷èéã ìºëæèã÷
õóäàëäàã÷äààñ õàìãààëàõ ñàéí ìåõàíèçì áîë ìºí òýð áàðààãààð íü äóðòàé ¿éë÷ëýõýä
áýëýí áàéãàà ººð õóäàëäàã÷ îðøèí áàéãàà ÿâäàë þì. Íèéë¿¿ëýëòèéí ººð îëîí îðëîã÷
áàéäàã ó÷ðààñ õýðýãëýã÷ èë¿¿ ñàéí õàìãààëàëòòàé áàéäàã. ªíäºð öàëèí
,àæëèéí èë¿¿ ñàéí íºõöºë á¿ðä¿¿ëäýã ÷ºëººò çàõ çýýë ,ñàéí
àæèëëàãñäûí òºëººõ êîìïàíèóäûí õîîðîíäîõ
ºðñºë人í ,èë¿¿ ñàéí àæëûí òºëººõ àæèëëàãñäûí ºðñºë人í ýíý á¿õýí õýíèéã ÷
õîõèðîîõã¿é ,õýí íýãíèé ºðò㺺ð áóñ á¿ðäýõ ºíäºð öàëèíã áèé áîëãîäîã.Õºäºëìºð
÷àäâàðûíõàà õ¿÷ýýð õ¿í ñàéõàí àìüäðàõ íºõöºë ýíý.
Èíôëÿöè áîë êàïèòàëèçìûí
ºâºðìºö ¿çýãäýë áèø. Èíôëÿöè íü ¿ðãýëæ õààíà ÷ ìîíåòàð ¿çýãäýë áàéäàã õýìýýí õ¿ëýýí çºâøººðâºë èíôëÿöèéí øàëòãààíèéã îéëãîæ ýìíýõ àðãûã
îëíî. Õýðâýý çàõ çýýë äýõü áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé òîî õýìæýýíèé ºñºëòòýé ýí çýðýãöýýä áàéõ þì áîë ¿íý òîãòâîðòîé
áàéíà.¯íý áóóæ ÷ áîëíî ,ÿàãààä ãýâýë îðëîãî íýìýãäýõèéí õýðýýð õ¿ì¿¿ñ áàÿëãàà
ìºíãºí õýëáýðýýð õàäãàëàõ ñîíèðõîëòîé áîëíî. ̺íãºíèé òîî õýìæýý
á¿òýýãäýõ¿¿íýýñýý ýðñ èõ áîëîîä èðýõýýð
èíôëÿöè ¿¿ñíý. Íýãæ á¿òýýãäýõ¿¿íä íîîãäîõ ìºíãºíèé õýìæýý íýìýãäýõ òóñàì
èíôëÿöèéí õóâü íýìýãäýíý. Èíôëÿöèéí ýñðýã þó õèéõèéã õýëýõýä àìàð ÷ õèéõýä
õýö¿¿. Èíôëÿöè ºññººð áàéãààä ýðò îðîé õýçýý íýãýí öàãò íèéãýìä õîð ó÷ðóóëàõûí
çýðýãöýý íèéãýì èíôëÿöèéí ýñðýã ÿìàð àëõàì õèéõýä áýëýí áîëãîäîã. ̺íãºíèé
íèéë¿¿ëýëòèéí ºñºëòèéã óäààøðóóëàõ þì áîë ¿éë ÿâäëûí äàðààëëûí óðñãàë ýñðýã ç¿ã
ð¿¿ ÷èãëýíý. Ýõíèé çàðëàãà áàãàñàëò áàðààíû ýðýëòèéã áàãàñãàñàí þì øèã ,õýñýã õóãàöààíû äàðàà ¿éëäâýðëýë ,õºäºëìºð ýðõëýëò áàãàñíà. Õýñýã
õóãàöààíû äàðàà èíôëÿöè áàãàñàõ áà ò¿¿íòýé
çýðýãöýí ¿éëäâýðëýë ,õºäºëìºð
ýðõëýëò íýìýãäýíý.Ýíý á¿õýí ýöýñò íü ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò ,èíôëÿöèéí ºñºëòºä
ººð÷ëºëò îðóóëñíààð á¿òíý. ̺íãºíèé òîî õýìæýý òîãòìîë íýìýãäýæ áàéâàë ¿íý æèëä
îéðîëöîîãîîð 10% ºñ÷ áàéíà ãýõýä ,ýäèéí çàñàã ò¿¿íýý äàãààä äàñàí çîõèöäîã. Õ¿í á¿ð 10%-èéí èíôëÿöè
õ¿ëýýæ ,öàëèí ýíãèéí ¿åèéíõýýñ 10%-èàð èë¿¿ ºñ÷ ,çýýëèéí õ¿¿ ýíãèéí ¿åèéíõýýñ
10%-èàð èë¿¿ áàéõ áîëíî. Çýýëä¿¿ëýã÷èä ÷ èíôëÿöè òîîöíî ,çýýëèéí õ¿¿ ÷ ¿¿íýý
äàãààä èíôëÿöäàà òààðíà.Èéì èíôëÿöè õîð õîõèðîë ó÷ðóóëàõã¿é ÷ ÿìàð íýã àøèã
ºãºõã¿é. Õàìãèéí ãîë íü òîãòâîðòîé áàéäàë áèé áîëãîõã¿é.ªíäºð èíôëÿöèéí ¿ð ä¿í
áîëñîí àæèëã¿éäýë áà èíôëÿöèéí ýì÷èëãýýíèé ¿åèéí ò¿ð çóóðûí àæèëã¿éäýë õî¸ðûí
õîîðîíä æèíõýíý ñîíãîëò îðøèí áàéäàã þì.
Õ¿ì¿¿ñèéí ñàíàà áîäîë íýã
ýðãýõýýðýýººð áóñàä ñàíàë ,ãàð÷ áîëîõ ñààä òîòãîðûã ¿ë îãîîðîí àÿãëàäàã. Òîäîðõîé
õèéãýýä òóñãàé õóóëü òîãòîîñíû ¿íäñýí
äýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã àðä÷èëñàí ñèñòåìä óëñ òºðèéí áîäèò áàéäàë íü ýðõ
ìýäýë çàäðàõ òàðèéí áîäëîãûí äîòîîä çºð÷èëäººí ¿¿ñýõ øàëòãààí áîëäîã . Òºðèéí
àïïàðàò æèæèã áàéæ ,òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà èë¿¿ õÿçãààðòàé áàéõ òóñìàà ë ¿éë
àæèëëàãàà íü íèéòèéíõèéã áèø,õàðèí ÿâöóó ñîíèðõëûã èëýðõèéëýõ àþóë áàãàñíà. Õ¿íä
ñóðòëóóä íü õóóëü çºð÷èí ýðõ ìýäýë îëæ àâààã¿é. Ýðõ ìýäýë òýäýíä õ¿ð÷ èðñýí. Õàðèóöëàãà
¿¿ðýõã¿éãýýð òºðèéí íàðèéí òºâºãòýé ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëàõ ººð àðãà çàì áàéõã¿é
.Õîîðîíäîî ººð ¿¿ðýã õýðèóöëàãà õ¿ëýýñýí õ¿íä ñóðòàëòíóóäûí äóíä ìàðãààí
¿¿ñýõýä , ¿¿íèéã íü øèéäâýðëýõ öîðûí ãàíö àðãà áîë æóðàì ãàðãàí ýðõ ìýäëèéã ººð
õýñýã õ¿íä ñóðòàëòíóóäàä øèëæ¿¿ëýõ ÿâäàë.
Õ¿íä ñóðòëûí ñèñòåì íü õýìæýý ,ýðõ ìýäëèéí õóâüä ºññººð áàéãàà íü èðãýí
áà òºðèéí õîîðîíäîõ õàðèëöààíû á¿õ æèæèã
àñóóäàëä ÷ ãýñýí íºëººëæ áàéíà. ªâºã äýýäýñ ìààíü èë¿¿ íàéäâàðòàé õîîðîíäîî
õîëáîîòîé àðãà áèäýíä çààæ ¿ëäýýñýí. Óëñ òºðèéí ñóâãààð õ¿ðýõ ãýæ çîðüæ
áóé çîðèëãûã õÿçãààðëà÷èõäàã ººðèé㺺
õÿçãààðëàäàã ìåõàíèçì õýðýãòýé. Òîõèîëäîë
á¿ð äýýð ë îâîëçîí õ¿÷ ãàðàãæ áàéõààð òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíä õÿçãààð òàâüñàí
ºðãºí çàð÷èì òîãòîîõ ¸ñòîé. Îëîí òîîíû áèå äààñàí õºòºëáºð¿¿äýä çàðöóóëàõ
çàðäàë òºðèéí òºñºâ äýýð íýìýãäýæ ºãäºã. Õóâèéí ÿâöóó ýðõ àøãèéí õ¿ðýýí
õºòºëáºðèéã ñîíèðõîõ öººí òîîíû õ¿ì¿¿ñ ë
¿¿íèéã áàòëóóëàõ ãýæ õºðºí㺠çàðàí ,çàâã¿é õºäºëìºðëºíº. Ìàíàé àìüäðàëä
òîõèîëäîæ áóé õîðò ìóó ç¿éëèéã çàëæ
çàñâàðëàõàä òèéì ÷ èõ çàðäàë ãàðàõ
ó÷èðã¿é. Ãààëü ,¿íý ,àæëèéí õºëñíèé õÿíàëò ,òîäîðõîé ìýðãýæèë ýðõëýõýä ºãºõ çºâøººðºë ,àæ àõóéã
çîõèöóóëàõ ,õýðýãëýýãýý õàìàðñàí õóóëü òîãòîîìæ ãýýä õýä õýäýí ë ç¿éë òîî÷íî.
Ãýõäýý áèä ÷àäàëòàé àçòàé õ¿ì¿¿ñ .Îðøèí
àìüäàð÷ áóé öàã õóãàöààíäàà ººðèéí àìüäðàëûí ìºí ÷àíàðûã îéëãîæ õºäºëìºðëºæ ,àæèëëàæ ,òýìöýí ñàéí
ñàéõàí ãýðýë ãýãýýòýé îþóíëàã ,÷àäâàðëàã
,¿íýí øóäàðãà àìüäðàëûã öîãöëîîí
á¿òýýõèéí òºëºº ÿã îäîîíîîñ ýõëýí õè÷ýýöãýýå?.
Õóâü çàÿàãàà ñîíãîæ áèä ýõ äýëõèéä èðýýã¿é ÷ îäîî õóâü
çàÿà áèäíèé ãàðò áàéíà. ¯¿íèéãýý
çºâ ñîíãîæ , çºâ àìüäðàõ íü õýí õ¿íèé íýí
òýðã¿¿íèé ýðõýì çîðèëò
ìºí .
