Õ¿í
óëñ
Õ¿í
óëñ íü àíõ Ìݪ 1200 îíä àéìãèéí õîëáîîíû õýëáýðýýð òºð óëñàà áàéãóóëàí ãàð÷
èðñýí ¿åä ºìíº òàëä íü ýðòíèé òàíãàä /öÿí/ óãñààíû Æîó óëñ á¿ðýëäýí òîãòîæ
ýðòíèé õÿòàäûí Øàí Èí óëñòàé ñºðãºëäºæ áàéâ. Æîó óëñ îéð õàâèéí àéìãóóäààð
íóòàã äýâñãýðýý òýëæ Øàí Èí óëñûã ìºõººõººð çýõýæ áàéâ. Òèéìýýñ Øàí Èí óëñ õîéä
òàëä õ¿÷èðõýãæèæ áóé Õ¿í óëñòàé äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîõûã îðîëäîæ áàéâ. Ìݪ
1158 îíä Õ¿í óëñ, Øàí Èí óëñ Æîó óëñûí ýñðýã öýðãèéí ýâñýë áàéãóóëàâ. ¯¿íèéã
ìýäñýí Æîó óëñ ýâñëèéã çàäëàõûã îðîëäîæ Õ¿í óëñûã àéëãàõ çîðèëãîîð ìºí îíäîî
Õ¿í óëñûí êèÿí àéìãèéã äîâòîëñîí áîëîâ÷ õ¿í÷¿¿äýä áóò öîõèãäîâ. Æîó óëñûí ýçýí
Âýíü âàí Øàí Èí óëñûã ýçëýõèéã õ¿¿äýý ãýðýýñëýí ¿ëäýýñíýýð ýíý áîäëîãî Æîó
óëñûí óëàìæëàëò áîäëîãî áîëîâ. Æîóãèéí Ó âàí 1125 îíä Øàí Èí óëñ ðóó äîâòîëñîí
áîëîâ÷ Õ¿í óëñ õîëáîîòíû ãýðýýíèé äàãóó Øàí Èí óëñûã õàìãààëñàí ó÷èð Ó âàí
àìæèëò îëñîíã¿é.
Ãýâ÷
óäàëã¿é ìîíãîëûí ºíäºðëºãèéã õîéä òàëûí äèíëèí àéìàã Õ¿í óëñòàé áóëààöàëäàõ
áîëîâ. ¯¿íýýñ ¿¿äýí Õ¿í óëñûí áîäëîãî õîéø ÷èãëýõ áîëñîíûã àøèãëàí Ìݪ 1122 îíä
Æîó óëñ Øàí Èí óëñûã äîâòëîí ìºõººæ Õºõ, Øàð ìºðíèé ñàâ ãàçàðò íî¸ðõëîî
òîãòîîâ. Ýíý ¿åýñ ýõëýí Æîóãèéí ýçýä ººðñäèé㺺 “òýíãýðèéí õºâã¿¿ä” ãýýä
“òýíãýðèéí äîîðõè äóíäàä îðîí” ãýæ òóíõàãëàæ, Æîó óëñûí ãàäààä áîäëîãî íü
åðòºíöèéí 4 ç¿ãèéí “á¿ä¿¿ëýã÷¿¿äèéã” çàõèðàí áîîë÷ëîõ îíöãîé ýðõòýé,
“çýðëýã¿¿äòýé” ÿìàð ÷ ãýðýý õýëýëöýýð áàéãóóëæ áîëîõã¿é ãýæ íîìëîõ áîëîâ.
Øàí
Èí óëñ ìºõñºíººð Õ¿í óëñ öýðýã óëñ òºðèéí õóâüä Æîó óëñûí ãîë ºðñºëäºã÷ áîëæ,
“òýíãýðèéí äîîðõè îðíû” õ¿ì¿¿í “á¿ä¿¿ëýã÷¿¿äèéã” çàõèðàí áîîë÷èëîõ áàéãàëèàñ
çàÿàãäìàë ýðõòýé ãýñýí ãàäààä áîäëîãî íîìëîñíû ýñðýã Õ¿í óëñ “á¿õ óëñ ¿íäýñòýí
àäèë òýãø” ¿íäýñíèé ýðõèéí ãàäààä áîäëîãûã ñºðã¿¿ëýí òàâèâ. Öýðýã óëñ òºðèéí
ýíý òýìöýë Õ¿í óëñ ºìíºä õºðøèéíõºº íààãóóð æèéðãýâ÷ ìàÿãààð íýãýí óãñààíû Ìîí
/æ¿í/ àéìãóóäûã àøèãëàõ áîäëîãî ÿâóóëàõ áîëîâ.
Õýäèéãýýð
Õ¿í óëñ óìàðä ç¿ã ð¿¿ àíõààðëàà õàíäóóëæ áàéñàí áîëîâ÷ Ìݪ 900-ãààä îíä Æîó
Ìîí÷óóäûã /Óóëûí Ìîí÷óóä Äîðíîä Ò¿ðêñòàíû Õàìèéí áàÿí á¿ðäýýñ Õÿíãàíû íóðóó
õ¿ðòýë íàðèéí çóðâàñ íóòãààð íóòàãëàæ áàéâ/ áóò öîõèñîíä Ìݪ 822 îíä Õ¿í óëñ
Æîó óëñûí íèéñëýë Ôýí õîòûã ýçëýí õ¿÷èéã íü ñóëðóóëàâ. Õýäèéãýýð Æîó óëñûí
áîäëîãîîñ áîëæ äàéñàãíàñàí õàðèëöààòàé áàéñàí ÷ Æîó Ìîí óãñààòàé öýðãèéí ýâñýë
áàéãóóëàõààñ ººð àðãàã¿é áîëîæ, Ìîí õî¸ð ã¿ðíèé õîîðîíä äàõèí æèéðãýâ÷ áîëîâ.
Õ¿í óëñ ºìíºäèéí àþóëã¿é áàéäëàà Ìîí÷óóäàä äààòãàæ äàõèí óìàðä ç¿ã ð¿¿
àíõààðëàà õàíäóóëàâ. Óóëûí Ìîí÷óóä Æîó óëñûã ¿¿ñýõýýñ ýõëýí Õ¿í óëñ, Æîó óëñûã
çààãëàæ áàéâ. Æîóãèéí âàí ×àí Ìݪ 1140-1130 îíä 10 æèë Ìîíòîé áàéëäàæ ÿëààä
äàéíû òºëáºð àâàõààð áîëîâ.
Ìݪ
1000 îíä Æîóãèéí âàí Êàí Ìîí÷óóäûí /äóíõó àéìàã/ íýã ñàëáàð àéìàã Ãóéôàí÷óóäûí
äàéòñàí áîëîâ÷ ò¿¿íèé çàëãàìæëàã÷ íàðûí íýã È âàíãèéí ¿åä Æîó óëñ çàäðàõ òèéøýý
õàíäàæ Ìݪ 781 îíä Ìîí÷óóä æîó÷óóäûã ºíººãèéí Øýíüñè ìóæ óðóó øàõàæ Æîóãèéí
ýçýí Ïèí âàí Ìݪ 770 îíä íèéñëýëýý äîðíî ç¿ã øèëæ¿¿ëýâ. Õ¿í óëñ íºõöºë áàéäëûã
ñàéí àøèãëàí Ìîí÷óóäàä òóñàëæ áàéâ. Ìîí÷óóä Ìݪ 780 îíä Æîóãèéí çàðèì
ÿçãóóðòàíòàé öýðãèéí õîëáîî áàéãóóëæ äîòîîä õýðýãò íü îðîëöîõ áîëæ, íýãýí
óãñààíû äè /Áàðóóí Ìîí÷óóä/ àéìàãòàé õàìñàí Æîóãèéí ýñðýã äîâòîëæ óëìààð àëäñàí
íóòãàà ýðã¿¿ëýí àâàâ. Æîóãèéí âàí Ïèí Øýíüñè ìóæàà àëäàæ íèéñëýëýý Ëîÿí õîò ðóó
øèëæ¿¿ëñíýýð Ìݪ 770 îíä Æîó óëñ 170 æèæèã âàíëèã áîëîí áóòðàâ. Õ¿í óëñ Æîóã
äàõèí ñýðãýõã¿é áàéõ àñóóäëûã Ìîí÷óóäàä äààòãàæ õºíäëºí㺺ñ àæèãëàæ áàéâ.
Ìݪ
721 îíîîñ çàäàðñàí Æîó óëñûí âàíëèãóóä áèå áèåíýý äàðàõ ãýæ ìîí÷óóäòàé ýâñëèéí
ãýðýý áàéãóóëæ áàéñíààð Ìîí÷óóä Æîóãèéí âàíëèãóóäûí äîòîîä õýðýãò íü îðîëöäîã
áîëîâ. Ìݪ 646 îíä Çèí óëñûí Ñÿíü õîòîä Õóàíü ã¿íгèéн
ñàíàà÷èëãààð õÿòàäûí âàíëèãóóä Ìîí÷óóäûí ýñðýã ÷èãëýñýí “ã¿ðíèé çºâëºëèéí”
õîëáîî áàéãóóëàí õàìòàð÷ òýìöýõýýð áîëîâ. ¯¿íèé õàðèóä Ìݪ 644 îíä Ìîí÷óóä
òýäíèéã áóòöîõèâ. Ìݪ 632 îíä õÿòàäûí õîëáîîíû öýðýã Ìîí÷óóä àíõ óäàà ÿëàãäàæ
Æîó óëñûí íóòàã äýýðõ 12 ýçýìøèëýý àëäñàí áîëîâ÷ ýíýõ¿¿ òýìöýë íü 63 æèë
¿ðãýëæèëæ Ìݪ 569 îíä Ìîí, Çèí óëñóóäûí õîîðîíä íàéðàìäëûí ãýðýý áàéãóóëñíààð
òºãñºâ. Õÿòàäûí âàíëèãóóä Ìݪ 722-480 îíä 124 áàéñàí áîë “äàéòàæ áàéãàà
âàíëèãóóäûí” ¿åä áóþó Ìݪ 403-221 îíä òîî íü 7 áîëòëîî öººðºâ.
Ýíý
¿åä ºìíºäèéí àñóóäëàà øèéäñýí Õ¿í óëñ áîäëîãîî Óìàðä ç¿ã ð¿¿ õàíäóóëàâ. Óìàðä
ç¿ãò ò¿¿íèé ýñðýã äèíëèí, áèêèí, àëàã÷èí àéìãèéí õîëáîîíû óëñóóä õ¿÷òýé ñºðºí
çîãñîæ áàéâ. “Óìàðäûí èõ äàéíä” Õ¿í óëñ á¿ðýí ÿëæ ÷àäààã¿é ÷ äýýðõ àéìãèéí
õîëáîîäûã ìîíãîëûí ºíäºðëºãººñ õîéø øàõàí ãàðãàæ ÷àäàæ áàéñàí áîëîâ÷ “Óìàðûí èõ
äàéíä” Ìݪ 500-ààä îíîîñ ê¿øàí¿¿ä õóòãàëäàí îðîëöîõ áîëñîí íü Õ¿í óëñûí áàéäëûã
õ¿íäð¿¿ëýâ.
Ìݪ
307 îíä õÿòàäûí âàíëèãóóäûí íýã Æàî óëñûí èõ âàí Âó ëèí öýðãýý õ¿í÷¿¿äèéí àäèë
çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðæ ãàçàð íóòàãàà òýëýõäýý Õ¿í óëñûí ãàçðûí îðóóëñàí íü
Õ¿í óëñàä äàéí çàðëàñàí õýðýã áîëîâ. Âó ëèí Õ¿í óëñûí òàë äýýð “öàíøè”
/õºðøèéíõºº íóòãèéã õ¿ð õîðõîéí àðãààð èäýõ/ áîäëîãî ÿâóóëæ áàéâ. Ò¿¿íèé
çîðèëãî íü ñàéí àð òàëòàé áîëîõîä áàéâ. Æàîãèéí áîäëîãûã ßí óëñ äýìæèæ áàéñàí
áà “Èõ õîëáîîãîîð” õîéä õèëèéí øóãàìààð õàíà áîñãîõîîð áîëîâ. Òóõàéí ¿åèéí Õ¿í
óëñûí öýðãèéí äàâóó òàë íü ê¿øàí, äèíëèí, áèêèí, àëàã÷èíòàé õèéñýí äàéíààð
õàðàãäñàí þì. Õýäèéãýýð Æàî, ßí óëñóóä áýõëýëò áàéãóóëñàí áîëîâ÷ òýð íü íàéäâàðòàé õàìãààëàëò áîëæ
÷àäñàíã¿é. Æàî óëñûí áàéäàë òóéëûí õ¿íä áàéñàí ýíý ¿åä Ìݪ 220 îíä Ê¿øàí,
Äèíëèí àéìãóóä óìàðäààñ Õ¿í óëñ ðóó äîâòîëæ ýõýëñýí íü áàéäëûã ººð÷ëºâ. Õ¿í óëñ
3 òàëûí öýðýã óëñ òºðèéí øàõàëòûí óëìààñ 3 ôðîíòîîð çýðýã äàéòàõààñ àðãàã¿é
áîëîâ. 10 ãàðóé æèë ¿ðãýëæèëñýí äàéíààð Õ¿í óëñ òóéëäàæ Ç¿¿íãàð äàõü
äàâàìãàéëëàà Ê¿øàíä, Ìàíæóóð äàõü äàâàìãàéëëàà Ìîí÷óóäûí õîëáîîíû óëñàä àëäæýý.
Äîðíîä
Àçèéí öýðýã óëñ òºðèéí áàéäàë ººð÷ëºãäñºíèéã áàðóóí õîéä æ¿íèé Öèí óëñ /Öèí
óëñûí õÿòàäûí âàíëèãóóä æ¿í ãàðàëòàé ãýæ ãàäóóðõàí Èõ õîëáîîíä îðóóëàõûã
çºâøººðäºãã¿é áàéâ./ àøèãëàí Ê¿øàíòàé õîëáîî áàéãóóëàí õÿòàäûí âàíëèãóóäûã
áàéëäàí äàãóóëæ ýõëýâ. Ìݪ 221 îíä õÿòàäûí âàíëèãóóäûã á¿ðýí íýãòãýæ Öèí
ã¿ðíèéã áàéãóóëàâ. Öèí óëñûí àíõíû ýçýí Öèí Øè õóàíäè áàéñàí áà ò¿¿íèé áîäëîãî
íü ªìíºä õÿòàäûí Äóíþý, Ìèíüþý óëñ, Õîéä Âüåòíàìûí Íàíüþý óëñûã ýçëýõ, ìºí
Ê¿øàíòàé áàéãóóëñàí öýðãèéí ýâñýëä òóëãóóðëàí ñóëàðñàí Õ¿í óëñûí Îðäîñ íóòãèéã
àâàõ ÿâäàë áàéâ. Õ¿í óëñûí Ò¿ìýí øàíüþé /ìîíãîëîîð ñàéí ãýñýí óòãàòàé/ Ìݪ 214
îíä Îðäîñûã Öèí óëñàä äàéíã¿é ºã÷ Ìݪ 212-211 îíû îð÷èìä àõìàä õ¿¿ Ìîîäîíîî
Ê¿øàíä íàéðàìäàëûí òàíæ áîëãîí áàðüöààíä ÿâóóëæ, Äóíõóòàé àëáà áàðèõ õýëýëöýýð
õèéâ. Öèí Øè õóàíäè çýâñýãëýëèéí ¿éëäâýðëýëèéí ãîë íóòãèéã àâ÷, õîëáîîòíóóäààñ
íü ñàëãàñíààð Õ¿í óëñûí á¿ðýí òóéëäóóëàõ áîäëîãî ÿâóóëæ áàéâ. Ãýâ÷ òýðýýð Õ¿í
óëñûí ýñðýã äàéí ÿâóóëàõààñ òàòãàëçàæ áàéâ. Òýðýýð õîéä õèëýý õàìãààëàëòòàé
áàéëãàõûí òóëä óëñûí ýäèéí çàñãèéí á¿õ õ¿÷ýý óðò öàãààí õýðýì áàéãóóëàõàä
÷èãë¿¿ëæ áàéâ. Ãýâ÷ Öàãààí õýðìèéã áàéãóóëæ äóóññàíû äàðàà õýðìèéã ñàõèí ñóóõ
öýðãèéí çàðäàë óëñûí ýäèéí çàñàãèéí õóâüä äèéëýäýøã¿é áîëîâ.
Ò¿ìýí
øàíüþé Öèí óëñûí äýýðìèéã çîãñîîõ ¿¿äíýýñ ç¿ãýýð ñóóõààðã¿é áàéñàí ÷ Ìݪ 214
îíû ñóðãàìæààñ Öèí, Ê¿øàíû ýâñëèéã äèéëýõã¿é ó÷èð õîëáîîòîí õàéæ ýõëýâ. Ãýâ÷
Ìîí÷óóäûí õîëáîî, Äèíëèí õî¸ð Õ¿í óëñòàé ýâñýõýýñýý èë¿¿ ò¿¿íèé ãàçðûã õóâààí
àâàõ ñîíèðõîëòîé áàéñàí áà ¿éñ¿í÷¿¿ä ýâñýõýä äýíä¿¿ ñóë áàéâ. Ò¿ìýí øàíüþé
ãàäààä áîäëîãîî õÿçãààðëàæ, áîëãîîìæèëñîí áîäëîãî ÿâóóëæ áàéñàí íü Õ¿í óëñûí
äîòîîäîä àÿäóó áîäëîãûí áîëîí õàòóó ÷èã øóãàì áàðèìòëàã÷èä õýìýýí óëñ òºðèéí
õî¸ð ¿çýë ñàíààíä õóâààãäàâ. Ìݪ 210-ààä îíä Ìîîäîí áàðüöààíààñ çóãòàæ èðýõýä
õàòóó òàëûíõíû äýìæèëýãòýéãýýð ò¿ìíèé íî¸í áîëîâ.
Öèí
Øè õóàíäè Õ¿í óëñ òýíõðýõýýñ ¿ðãýëæ áîëãîîìæèëæ èðñýí áà ò¿¿íèéã õîëáîîòîíòîé
áîëãîõã¿é áàéõàä ãàäààä áîäëîãûí á¿õ õ¿÷ýý ÷èãë¿¿ëæ áàéâ. Òèéìýýñ Öèí óëñ Õ¿í
óëñûã ¿éñ¿í, ìîí, öÿí÷óóäòàé /òàíãàä, ò¿âäèéí ºâºã/ õîëáîî òîãòîîëãîõã¿éãýýð
ñàëàíãèä áàðüæ áàéõûí òóëä Øàð ìºðíèé ýõèéí óóëàðõàã íóòãèéã õÿíàëòàíäàà õàìàã
õ¿÷ýýðýý áàðüæ áàéâ. ͺ㺺 òàëàà𠺺ðèéí õîëáîîòîí Ê¿øàíûã Õ¿í óëñûí ýñðýã
áàéíãà òóðõèð÷ áàéâ.
Ìݪ
210 îíä Öèí Øè õóаíäè
жинхэнэ нэр нь Ying Zheng íàñ áàðæ
õî¸ðäóãààð õ¿¿ Õó Õàé çàëãàìæèëñàí áîëîâ÷ ¿íýí õýðýãò òàéãàí Æàî Ãàî Öèí óëñûí
òºðèéã áàðèõ áîëîâ. Öèí óëñûí ýíýõ¿¿ áàéäëûã àøèãëàí Õ¿í óëñûí õàòóó ÷èã øóãàì
áàðèìòëàã÷èä Ìݪ 209 îíä îðäíû ýðãýëò õèéæ Ìîîäîíûã òºðèéí ýðõýíä ãàðãàâ.
Ìîîäîí
øàíüþé áîëæ õºðø îðíóóäòàéãàà òýãø õàðèëöàõ ãàäààä áîäëîãî ÿâóóëæ áàéñàí ÷
õºðø¿¿ä íü ò¿¿íèéã õàðààíààñàà ãàðãàõûã õ¿ññýíã¿é. Ìîîäîíû ãàäààä áîäëîãî
èäýâõæèõ áîëñîíä õºðø¿¿ä íü áîëãîîìæëîí äàðààõ ç¿éë¿¿äèéã ìýäýõ çîðèëãîîð 3
óäàà ýë÷ çàðàâ. ¯¿íä: 1 Ìîí÷óóäûí öýðýã
óëñ òºðèéí íºëººíèé õ¿ðýýíýýñ Õ¿í óëñ ãàðàõûã ñàíààðõàæ áàéãàà ýñýõ, 2 Ìîîíäîí
øàíüþéã ÿìàðõóó çèíäààíû óëñ òºðèéí ç¿òãýëòýí áîëîõûã øèíæèëæ ìýäýõèéã çîðèâ.
Ýõíèé ýë÷ ìîðü ºãºõèéã øààðäàæ, õî¸ð äàõü ýë÷ õàòíàà ºãºõèéã øààðäàõàä Ìîîäîí
ýâ ýåèéã õè÷ýýñýí äèïëîìàò óÿí õàòàí áîäëîãî ÿâóóëæ ìîí÷óóäûí ýíýõ¿¿ øààðäëàãûã
¸ñîîð áîëãîâ. 3 äàõü óäààä Ìîí÷óóäûí õîëáîîíû óëñûí ýë÷ õî¸ð óëñûí õèëèéí
õîîðîíäîõ ãàçðûã /ºíººãèéí Õààëãàíààñ áàðóóí ºìíº òèéø îðøèõ çóðâàñ ãàçàð/
àâàõààð íýõýæ èðñýíä Ìîîäîí ýë÷èä: “òà èðýõ á¿ð óëàì èõýðõýã áîëæ áàéãàà íü
¸ñîíä ¿ë íèéöíý. Ãýâ÷ èëãýýñýí ýçíèé ñîíãîí ìîðäóóëñàí ýë÷ ó÷èð ýíý óäàà ÿë ýñ
õýëýëöýå. Ýë÷ íü ýçíèéõýý ºìíº, ýçýí íü øàíüþé ìèíèé ºìíº áóðóóãàà õ¿ëýýõ áóé
çà ãýýä ãàçàð íóòàã áîë òºð óëñûí îðøèí òîãòíîõ ¿íäýñ ìºí” ãýñýí
¿ãýýð ìîí÷óóäûí øààðäëàãûã “ò¿ðýìãèéëýë” ãýæ ¿çýí ìîí÷óóäûã ãàíö óäààãèéí
äàéðàëòààð áóò öîõèâ.
Ìîîäîí
Ìîí÷óóäûã äàðààä “Äîðíîäûí äàéíààñ” áóöàæ ÿâòàë Ê¿øàí ¯éñ¿íèéã äàéð÷, ¯éñ¿í÷¿¿ä
äàéæèõäàà Õ¿í óëñûí ºðíºä õèëýýð íýâòðýí îðñîí ìýäýý àâ÷ øóóä ÿâñààð Ìݪ 208
îíä Ê¿øàíûã áóòöîõèí ºðíº òèéø ò¿ðýâ. Ìݪ 206 îí õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñýí ýíý äàéíä
õ¿í÷¿¿ä ÿëæ, þýæè÷¿¿äèéã Àëàøàãààñ áàðóóí òèéø ò¿ðýí óëìààð Àëàøàãààñ áàðóóí
òèéøõè íóòãèéã Õ¿í óëñûíõ áîëîõûã Ê¿øàí õ¿ëýýí çºâøººðñºí áîëîâ÷ Äîðíîä Àçè
äàõü äàâàìãàéëàëûí òºëºº ºðñºëäººí ¿ðãýëæèëñýýð áàéâ. Òèéìýýñ Ìîîäîí ¿éñ¿íèé
àëàãäñàí ã¿íüìîãèéí /¿éñ¿íèé ýçíèé öîë/ õ¿¿ã àñàð÷ Îðäîñûí áàðóóí õîéä íóòãèéí
áàðóóí õèëèéã õàìãààëóóëàõààð ñóóëãàâ. Ìîîäîí óðüä íü Ò¿ìýí øàíüþéãèéí àëäñàí
Îðäîñûã Ìݪ 205-204 îíä ýðã¿¿ëýí àâ÷, Ìݪ 203-202 îíä äèíëèí àéìãèéã áóòöîõèæ
Õèâ÷ààã, Õèðãèñ, Öàéëè óëñ àéìãóóäûã ýðõøýýëäýý îðóóëàâ. ºðíºä áîëîí óìàðä
õýñãýý øèéäâýðëýñíèéõýý äàðàà Ìîîäîí Øàð ìºðíèé äýýä áèåýä õÿíàëòàà òîãòîîæ
öÿí÷óóäûã /ò¿âä¿¿äèéã/ ýðõøýýëäýý îðóóëñíààð õÿòàäûí Õàí óëñûã ºðíºä õýñãýýð
äàéðàõ áîäëîãî ÿâóóëæ áàéâ. Áàðóóí òàëûã áàòæóóëàõûí òóëä Ìîîäîí öÿí÷óóäûã
öýðãèéí õîëáîîòíîî áîëãîâ.
Õóó÷èí
Öèí óëñûí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàéñàí óëñóóä Õàí óëñàä îðîõûã õ¿ñýõã¿é òóñãààðëàæ áàéâ.
Òóõàéëáàë Íàíüþý ìóæ, ×îñîí /ýðòíèé ñîëîíãîñ/ íàð òóñãààðëàâ. ×îñîí óëñ
õÿòàäààñ õàðààò áóñ áîäëîãî ÿâóóëàõûí òóëä Õ¿í óëñòàé õîëáîî òîãòîîâ. Ýíý
áàéäàë íü Õ¿í óëñ Õàí óëñûí õàðèëöàà ìóóäàæ Ìݪ 201 îíä Õàí óëñ ðóó äàéð÷ Ìàè
öàéçûã ýçëýí öààø Øýíüñè ìóæèéí òºâ Çèíÿí õîòîä òóëæ î÷èâ. Ìݪ 200 îíä Ìîîäîí
õÿòàäûí öýðãèéã áóò öîõèñíîîð Õàí óëñûí õààí Ãàîäè Ìîîäîíä íàéðàìäàõûã ãóéñàíä
Ìîîäîí 3 ç¿éë øààðäëàãà áîëîõ 1 äàéíû òºëáºð, 2 Õ¿í óëñ, Õàí óëñûí õîîðîíä áèé
áîëñîí Õàí Ñèíèé áàìáàé íóòãèéí áèå äààñàí áàéäëûã çºâøººðºõ, 3 ÷ºëººò õóäàëäààíû
àñóóäëóóäûã òàâèõàä Ãàîäè ýõíèé 2-ûã çºâøººð÷ 3 äàõü íü íýýëòòýé ¿ëäýâ. ¯¿íèé
ãîë øàëòãààí íü õÿòàä Õ¿í óëñòàé õèéõ õóäàëäààíä áàéíãà àëäàãäàë õ¿ëýýäýã áàéâ.
Õî¸ð òàë ò¿ð íàéðàìäëûí ãýðýý áàéãóóëàõ ¿¿äíýýñ óðàã áàðèëäóóëàõûã ñàíàë
áîëãîâ. Ìݪ 199 îíä áàéãóóëàãäñàí “ýíõ óðãèéí ãýðýýíä” õî¸ð óëñûí ýçäèéí
õîîðîíäûí õàðèëöààã àõ ä¿¿ãèéí õàðèëöàà ãýæ òóñãàâ.
Ìîîäîí
Õàí óëñûã ãàäààä áîäëîãûí íºëººí人 áàðüæ áàéõûí òóëä Õàí Ñèí çýðýã Õ¿í óëñàä
äàãààð îðñîí æàíæäûã äýìæèæ áàéâ. Õàí Ñèí õÿòàäûí õîéä íóòãóóäûã ò¿¿âýýæ áàéñàí
ó÷èð Õàí óëñ Ìîîäîíä 199 îíû àìàí ãýðýýã áè÷ìýë áîëãîõûã ñàíàë áîëãîâ. ¯¿íä: 1
Õàí óëñ ã¿íæýý Ìîîäîíä áîãòëîí ºãºõ, 2 æèë á¿ð áýëýã õ¿ðã¿¿ëæ áàéõ, 3 Õ¿í óëñûí
ýçíèéã Ãàîäè “àõ ãýæ äóóäàæ áàéõ çýðýã áàéâ. ¯¿íèé õàðèóä Õ¿í óëñ Õàí Ñèíèéã
äýìæèõýý çîãñîîõûã õ¿ñýæ, õàðèóä Õ¿í óëñ ÷ºëººò õóäàëäààíû àñóóäëûã ñºðã¿¿ëýí
òàâèâ. Ìݪ 198 îíä “ýíõ óðãèéí ãýðýý”-ã áàéãóóëàâ.
¯¿íèé
çýðýãöýý Ê¿øàíä öýðãèéí áýëòãýëýý õàíãàæ áàéñàí íü Ìîîäîí äàéí áîëîõ òîõèîëäîëä
Õàí óëñààð òºâèéã ñàõèóëàõ çîðèëãîòîé áàéâ.
Ìݪ
197 îíä ¿éñ¿íèé ã¿íüìî Ìîîäîíîîñ çºâøººðºë àâ÷ ê¿øàí÷óóäààñ ºøºº àâàõààð
äàéðàâ. Ýíý äàéí Äîðíîä Àçè äàõü äàâàìãàéëàëûí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ ¸ñòîé áàéâ.
Ìݪ 187 îíä Ê¿øàí Õ¿í óëñûí õîîðîíä ò¿ð íàéðàìäëûí ãýðýý áàéãóóëàãäàæ ¿¿ãýýð
Ê¿øàí ãàçàð íóòãèéí ººð÷ëºëòèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõººñ ººð àðãàã¿é áîëîâ.
Ìݪ
197 îíä Õ¿í óëñûí àíõààðàë ºðíº ç¿ã õàíäñàí áàéõ ¿åä Õàí óëñûí õàòàí õààí Ëþé
Õîó õýëýëöýý õèéõ íýðèéäëýýð Õàí Ñèíèéã íèéñëýëäýý àâ÷ðàí õîðîîâ. Ìîîäîí Õàí
óëñ äîòîîäûí õÿìðàë áîëæ ìºä ñýõýæ ÷àäàõã¿éã ìýäýæ áàéñàí ó÷èð ¿¿íä à÷
õîëáîãäîë ºãººã¿é. Ìݪ 196 îíä Ãàîäè õààí âüåòíàìûí Íàíüþý óëñòàé ãýðýý
áàéãóóëæ ºìíºä õèëýý áýõæ¿¿ëýâ. Ìݪ 195 îíä Õàí óëñûí õîéä õýñýãò áîñëîãî ãàð÷
óäèðäàã÷ Ëó Ãóàí õ¿í÷¿¿äýä äàãààð îðñîí íü Ìîîäîíûã ºðíºäèéí àíõààðëàà
ñàðèíóóëàõã¿é áàéëãàõ íºõöºë á¿ðä¿¿ëýâ. Ýíý ¿åä Ãàîäè õààí íàñ áàðæ çàëãàìæëàã÷
Õ¿ýéäè áàë÷èð áàéñàí òóë ýõ õàòàí Ëþé Õîó òºðèéí ýðõèéã áàðèâ. Ýíý ¿åä Õàí
óëñûí áàéäàë óëàì äîðîéòîõîä Ìîîäîí Ìݪ 192 îíä Ëþé Õîóä óðàã áàðèëäàõ ñàíàë
òàâèâ. ¯¿íèéã íü Ëþé Õîó õàòàí ¿ë çºâøººðºâ.
Ê¿øàí÷óóä
Äîðíîä Àçèéí öýðýã óëñ òºðèéí äàâàìãàéëàëûí òºëºº Õ¿í óëñòàé õèéõ òýìöýëä 6 æèë
áýëäýæ, Ìݪ 181 îíä íàéðàìäëûí ãýðýýã öóöàëæ Õ¿í óëñ ðóó äàéðàâ. Ãýòýë Ìݪ 177
îíä Õ¿í óëñûí ºìíºä õèëèéã ñàõèæ áàéñàí ç¿¿í ñýöýí íî¸í øàíüþéãèéí çºâøººðºëã¿é
õÿòàäûí õèëèéã ò¿éâýýñýíä Ìîîäîí õî¸ð ôðîíòîîð äàéòàõààñ áîëãîîìæèëæ Õàí óëñûã
òºâèéã ñàõèñàí áàéäàëòàé áàéëãàõûí òóëä Õàí óëñûí Âýíäè õààíä “òýíãýðèéí
èâýýëýýð ñóóñàí èõ øàíüþé, Ìèíèé áèå áèäíèé ãýðýýã õàãàëàí öóöàëæ, òàíû óëñàä
õàëäñàí ç¿¿í ñýöýí íî¸íûã ÿëëàæ, ò¿¿íèéã áàðóóí ç¿ã Ê¿øàíòàé /Þýæèòýé/
äàéòóóëàõààð èëãýýâ. Òýíãýðèéí áóÿíààð ìèíèé öýðýã õ¿÷òýé, ìîðü õóðäàí òóë
Ê¿øàíûã ýöýñò õ¿ðòýë öîõèí, ñºíººæ áóóëãàí àâàâ. Ëîóëàí, ¯éñ¿í, Õóçå áîëîí
áóñàä 26 óëñ á¿ãäýýðýý Õ¿í óëñûíõ áîëîâ. Íóì ñóìòàé á¿õ õ¿íèéã íýã ãýð á¿ëä
íýãòãýâ” ãýñýí çàõèà ÿâóóëàâ.
Õýäèéãýýð
Âýíäè õààí Õ¿í óëñòàé äàéòàõààð öýðýã õóðèìòëóóëæ áàéñàí áîëîâ÷ äîòîîäîä ãàðñàí
ñàìóóíûã äàðàõàä äàé÷ëàõàä õ¿ðýâ. ¯¿íèéã äóóëñàí Ìîîäîí ºìíºäèéí öýðãýý áàðóóí
ç¿ã øèëæ¿¿ëæ Äîðíîä Ò¿ðêñòàí, Èëèéí òàëààñ ê¿øàí íàðûã ãàðãàæ, òýä Õ¿í óëñûí
íóòàã äýâñãýðèéã Ìݪ 176 îíû íàéðàìäëûí àìàí ãýðýýãýýð õ¿ëýýí çºâøººðºõººñ ººð
àðãàã¿é áàéâ. Âýíäè ¿¿íèéã ñîíñîîä Ìݪ 198 îíä õî¸ð óëñûí õîîðîíä áàéãóóëàãäààä
Ìݪ 177 îíû õèëèéí áóäëèàíààð ò¿ð çîãññîí ãýðýýíèé äàãóó íàéðàìäàëò õàðèëöààãàà
ñýðãýýõèé ñàíàë áîëãîâ. Ìîîäîí óã ãýðýýãýýð Äîðíîä Àçè äàõü äàâàìãàéëàëàà óëñ
òºðèéí òàëààð õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ, “òîðãîíû çàìûã” ýðõ ìýäýëäýý áàðüæ áàéõ, Õ¿í
óëñûã èõ ã¿ðýí áîëîõûã Õàí óëñ õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõýä îðøèæ áàéâ. Èíãýýä Ìݪ 177
îíû ãýðýýíä “Öàãààí õýðýìíýýñ õîéøõè íóì ñóì àãñàã÷èäûí óëñ íü øàíüþéãèéí
çàðëèãèéã äàãàæ, Öàãààí õýðýìíýýñ óðàãøõè ò¿øìýäèéí á¿ñ, ìàëãàé ºìñºã÷èä ñóóäàã
îðîí íü õàðèí íàäàä çàõèðàãäàíà. Õàí óëñ, Õ¿í óëñ õî¸ð áîë ìºð çýðýãöýõ
õ¿÷èðõýã õºðø óëñóóä þì” ãýæ òóíõàãëàæýý. Ãýðýýíèé ãîë îíöëîã íü Õÿòàä
äèïëîìàòûíõàà óëàìæëàëò áîäëîãîîñîî óõðàõàä õ¿ðñýíä îðøèíî.
Ìݪ
177 îíä Äîðíîä Àçèä òîãòñîí íàéðàìäàëûã Pax Hunnica ãýæ íýðëýäýã. Ìîîäîí
ê¿øàí÷óóäààñ áóëààæ àâñàí ãàçàð íóòãèéí õî¸ð õóâààæ äîðíîä õýñãèé íü Õ¿í óëñ,
ºðíºä õýñýã áóþó Äîëîîí Óñíû ñàâ ãàçðûã ¯éñ¿íä äàéíû øàí õàðàìæ áîëãîí ºãºâ.
Ê¿øàí á¿ðýí äàðàãäààã¿é áàéñàí ó÷èð Ìîîäîí ¯éñ¿íèéã áàìáàé óëñ áîëãîæ áàéâ.
Ìݪ
174 îíä Ìîîäîíû õ¿¿ ÿåã Ëàîøàí öîëòîéãîîð õààí øèðýýíä ñóóâ. Òýðýýð ýöãýýñ
øèéäâýðëýãäýýã¿é õî¸ð òîì àñóóäëûã ºâëºí àâàâ. ¯¿íä: 1 ºðíºä õèëèéíõýý àþóëã¿é
áàéäëûã íàéäâàðòàé õàíãàõ, 2 Õàí óëñòàé ÷ºëººò õóäàëäààíû àñóóäëûã øèéäâýðëýõ.
Ê¿øàí àëäñàí áàéð ñóóðèà îëæ àâàõûí òóëä Õ¿íèé ýñðýã õîëáîîòîí õàéæ áàéñàí áà
¿¿íä íü Õàí óëñ ÿã òîõèð÷ áàéâ. ͺ㺺 òàëààñ ÿåã ýäãýýðèéí õîîðîíä àëèâàà
õîëáîî áàéãóóëàãäàõààñ ñýðãèéëýõèéã îðîëäîæ áàéâ.
Ìݪ
173 îíä Ê¿øàí Õ¿í óëñûí øèéäâýðëýõ äàéí áîëæ 8 æèë ¿ðãýëæèëýí ê¿øàíû ýçýí Êèäàð
òóëàëäààíä àëàãäñàíààð Ê¿øàí äàéíä ÿëàãäàâ. Êèäàðûí õ¿¿ àéìãèéíõàà ¿ëäýãäëèéã
àâ÷ Ñûðäàðüÿ ìºðíèéã ãàòëàí Àìóäàðüÿ ìºðíèé ñàâ íóòàã ðóó îðæ Ê¿øàí óëñûã
áàéãóóëàâ.
Ê¿øàíûã
ÿëñàí ÿåã ºðíºä õèëèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ¿¿äíýýñ äàðààõ àðãà õýìæýý
àâñàí. 1 Êèäàðûí õ¿¿òýé ºðíº ç¿ã í¿¿æ ÷àäààã¿é ê¿øàí÷óóäûã ¯éñ¿íä ºã÷, óëñûíõàà
ºðíºä õèë ñàõèã÷èäûí õ¿÷èéã íýìýãä¿¿ëæ, 2 Êàíãþéãèéí /Êàçàõñòàíû íóòàãò îðøèí
òîãòíîæ áàéñàí ýðòíèé óëñ/ õ¿÷èí áóóðàé áàéäëûã àøèãëàí ãàäààä áîäëîãûíõîî ýðõ
íºëººã èõýñãýæ ê¿øàí÷óóä ýíý íóòãààð äàìæèí Õ¿í óëñàä õàëäàõ áîëîìæèéã õààõ, 3
áàðóóí õÿçãààðûí óëñóóäûí òàëààðõ áîäëîãîî õ¿÷æ¿¿ëýæ, Ê¿øàí, Õ¿í óëñûí çàâñàð
õî¸ð ¿åýëñýí áàìáàé íóòàãòàé áîëîõ ÿâäàë áàéâ.
Ê¿øàíû
äàéíû äàðàà ÿåã Õàí óëñàä õóäàëäààíû õýëýëöýýð áàéãóóëàõûã ñàíàë áîëãîæ, Èõ
òîðãîíû çàìûã õÿíàõàä îðøèæ áàéâ. Ãýâ÷ ÿåãèéí ýíýõ¿¿ áîäëîãûã Õàí óëñ õààæ áàéñàí
ó÷ðààñ Ìݪ 166 îíä ÿåã Âýíäèéí ýñðýã äàéð÷ õÿòàäûí íèéñëýë ×àíúàíä 40 ìîäíû
ãàçàðò òóëæ î÷èâ. Âýíäè õààí õ¿÷ýýð ñºðººä íýìýðã¿éãýý óõààð÷ ÿåã øàíüþéãààñ
íàéðàìäàë ãóéæ çàõèäàë èëãýýâ. ¯¿íä Âýíäè õààí Õàí óëñààñ Õ¿í óëñàä çóãòàí
ãàðàãñàíäûã áóöààõûã õ¿ññýí áîëîâ÷ ÿåã ¿¿íèé õàðèóä ÷ºëººò õóäàëäààíû àñóóäëûã
ñºðã¿¿ëýí òàâèâ. Èíãýýä Ìݪ 162 îíä Õ¿í óëñ, Õàí óëñûí õîîðîíä íàéðàìäëûí ãýðýý
áàéãóóëæ, ýíý ãýðýý íü Ìݪ 177 îíû ãýðýýíèé øèíý õóâèëáàð áàéñàí áà ãýðýýíä
çààñíààð Õàí óëñ Õ¿í óëñàä æèë á¿ð øàð, öàãààí áóäàà, õîðãîé, òîðãî, õºâºí
ýäëýë, áóñàä ç¿éëèéã èëãýýæ áàéõ ¿¿ðýã õ¿ëýýí àâàâ.
Ìݪ
160-ààä îíä ÿåãèéí õ¿¿ ÿí÷èí øàíüþé ÷ºëººò õóäàëäààíû àñóóäëûã ºâëºí àâàâ.
ÿí÷èí Ìݪ 158 îíä Õàí óëñàä äàéí çàðëàæ, äàéðàí îðîâ. Âýíäè ¿¿íèé ýñðýã ÿìàð ÷
àðãà õýìýý àâ÷ ÷àäààã¿é.
Ìݪ
157 îíä Âýíäè õààí íàñ áàðæ Õàí óëñàä îðäíû õÿìðàë ýõëýâ. Äîòîîäûí òýìöýëä Ìݪ
156 îíä Çèäè ÿëæ õààí áîëîâ. Ò¿¿íä ÿëàãäñàí á¿ëýãëýë¿¿ä òýìöëýý ¿ðãýëæë¿¿ëýõäýý
Õ¿í óëñààñ òóñëàìæ ãóéñàí áîëîâ÷ ÿí÷èí õýðýãñýýã¿é ó÷ðààñ Ìݪ 154 îíä áîñëîãî
äàðàãäàâ. Ìݪ 152 îíä ÿí÷èí Çèäèä áîñëîãûã äàðàõàä íü òóñëàñàí ãýäãýýð ÷ºëººò
õóäàëäààíû ãýðýý áàéãóóëæ ÷àäàâ. Ýíý ãýðýýãýýð õèëèéí õóäàëäààíû çàõ íýýõýýð
òîõèðîëöîæ, ìºí õÿòàäûí òàë ã¿íæýý èõ õýìæýýíèé èíæèéí õàìò õ¿ðã¿¿ëýõýýð áîëîâ.
Ê¿øàíû
¿ëäýãäýëòýé íèéëæ õ¿÷ îëñîí ¯éñ¿íèé ýçýä ÿåã íàñ áàðñíû äàðààãààñ Õ¿í óëñûí
ýçäýä áàðààëõàõàà áîëüæ, óëñ òºðèéí ºðãºí ýðõ øààðäàõ áîëîâ. ÿí÷èí ¿¿íä à÷
õîëáîãäîë ºãººã¿é. Õ¿í óëñ Õàí óëñòàé ÷ºëººò õóäàëäààíû äàéíä òàòàãäàí îðñîíûã
äàëèìäóóëàí ¯éñ¿í ººðòºº çàñàõ ýðõýý òóíõàãëàâ. ÿí÷èí øàíüþé ¯éñ¿í÷¿¿ä ò¿¿íýýñ
á¿ðýí òóñãààðëàæ ÷àäàõã¿éã ìýäýæ áàéâ. Ó÷èð íü ¯éñ¿íèé ºðíºä õºðø¿¿ä áîëîõ
Ñîãä, Áàêòðè, Ê¿øàíä öýðýã óëñ òºðèé áàéäàë òîãòâîðã¿é áàéñàí þì. Ê¿øàíû
áîäëîãî Ñîãäîä èäýâõæèõ áîëñîí íü ¯éñ¿íèéã áîëãîîìæëîõîä õ¿ðãýæ áàéâ.
Ìݪ
140 îíä Õàí óëñûí õààí Óäè áîëîâ. Óäè ãàäààä áîäëîãûíõîî ÷èã øóãàìûã õÿòàä áà
á¿ä¿¿ëýã÷¿¿äèéí õîîðîíäûí õàðèëöàà “áàéãàëèàñ çàÿàñàí òýãø áóñ áàéäëûí òóõàé”
íîìëîëä òóëãóóðëàí ÿâóóëàõ áàéâ. Òèéìýýñ òýðýýð Õ¿í óëñ áà Õàí óëñûí õîîðîíäûí
õàðèëöààã çîõèöóóëæ áàéñàí Ìݪ 162 îíû íàéðàìäëûí ãýðýýã Õÿòàäûí õóâüä ãóòàìøèã
ãýæ ¿çýæ áàéñàí õýäèé ÷ Õ¿í óëñ òýð ¿åä õ¿÷òýé áàéñàí íü øóóä àðãà õýìæýý
àâàõààñ áîëãîîìæëóóëæ áàéâ. Óäè ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõèà íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä Ìݪ
138 îíîîñ ñàíõ¿¿ãèéí øèíýòãýë õèéæ, “äàâñ, òºìðèéí” òàòâàðò òºðèéí îíöãîé ýðõ
òîãòîîâ. Ìݪ 139 îíä Óäè õààí Æàí Öÿíûã òóñãàé ýë÷ýýð áàðóóí ç¿ã èëãýýõäýý Õ¿í
óëñûí äàéñàí ê¿øàí íàðòàé õîëáîî òîãòîîõ äèïëîìàò äààëãàâàð ºãºâ. Ýíý õîîðîíä
Õàí óëñ äàéíä áýëäýæ ýë÷ýýñ ñóðàã áàéõã¿é áàéñàí ó÷ðààñ Ìݪ 133 îíä äàéíàà
ýõë¿¿ëýâ. Óäè Õ¿í óëñûí öýðãèéã óðõèäàí íóòàãòàà îðóóëæ äàðàõ ãýñýí áîëîâ÷
ÿí÷èí øàíüþé ¿¿íèéã íü ìýäýýä ãýäðýã áóöàâ. Õî¸ð óëñ äàéíû áàéäàëä áàéñàí ÷
õèëèéí õóäàëäàà ÿâæ áàéâ. Ãýòýë Ìݪ 129 îíä Óäè ÷ºëººò õóäàëäààã õîðèãëîõ çàðëèã
áóóëãàæ, Õ¿í óëñ ðóó 3 òàëààð äàéðñàí áîëîâ÷ àìæèëòã¿é áîëîâ. Ìݪ 128 îíä
õ¿í÷¿¿ä äàâøèëòàíä øèëæèæ Ìݪ 126 îíä õ¿í÷¿¿ä Îðäîñûã Õàí óëñàä àëäñàí áîëîâ÷
Çàîÿí çýðýã ãàçðóóäûã ýçëýí àâ÷ Ãàçàë óóëûí ÷èãëýëýýð íóòãàà òýëæýý.
Ìݪ
132 îíä Óäèãèéí ýë÷ Ê¿øàíä ýâñýë áàéãóóëàõ ñàíàë òàâüñàí áîëîâ÷ Ê¿øàí Õ¿í óëñûí
ýñðýã äàéòàõààñ òàòãàëçàâ. ¯¿ãýýð Óäèãèéí “è è ôà æè” áóþó õàðü óãñààòíûã
õàðüòíààð çàõèðàõ àðãà àìæèëòã¿é áîëîâ. Ìݪ 126 îíä Æàí Öÿí Óäèä ¯éñ¿íèéã
ººðèéí òàëä òàòàæ îðóóëààä ò¿¿íèé õ¿÷èéã àøèãëàí Áàðóóí õÿçãààðûí îðíóóäûã
/Áàêòðè, Ñîãä áîëîí Äîðíîä Ò¿ðêèñòàíû áóñàä óëñóóä/ ýðõøýýëäýý îðóóëæ Õ¿í óëñûí
áàðóóí ìºðèéã òàñ ÷àâ÷èæ òóéëäóóëàõûã ñàíàë áîëãîâ. Ãýõäýý ¯éñ¿íèéã Õ¿í óëñààñ
õºíäèéð¿¿ëýõèéí òóëä Ñîãä óëñàä áàéäàã àäóóã õóäàëäàí àâ÷ öýðãèéí çîðèëãîäîî àøèãëàõûã
çºâëºâ. Ýíý ¿åýñ ýõëýí Ñîãäûã Õ¿í óëñûí ýñðýã ýâñýëä òàòàí îðóóëàõûã îðîëäîõ
áîëîâ.
Ìݪ
126 îíä ÿí÷èí øàíüþé íàñ áàðæ Õ¿í óëñàä õààí øèðýýíèé òýìöýë äîòîîäûí õÿìðàëä
õ¿ðãýæ, óëìààð ÿí÷èí øàíüþéãèéí õ¿¿ã àâãà àõ È÷èñèý ÿëæ õààí áîëîâ. Ìݪ 126
îíä È÷èñèý õÿòàäûí õîéä íóòàã ðóó äîâòëîâ. Ìݪ 124-120 îíä ºðíºä ôðîíò äýýð
õàí÷óóä ñàíàà÷èëãûã àâ÷ õàðèí äîðíîä ôðîíò äýýð õ¿í÷¿¿ä ñàíàà÷èëãûã ãàðòàà
àâñàí áàéâ. Ýíý ¿åä È÷èñèý øàíüþé òîì àëäàà ãàðãàæ ºðíºä ôðîíò äýýðõ ÿëàãäëàà
óäèðäàã÷ íî¸ä íàðò òîõîæ öààçààð àâàõ ÿë ºãñºíä òýä Õàí óëñààñ ºì㺺ëºë èðñýíä
Óäè ºðíºä ôðîíò äýýð áàéñàí öýðãýý äîðíîä ôðîíò ðóó òàòàâ. ¯¿íýýñ áîëæ È÷èñèý
øàíüþé öýðãýý õîéø òàòàõààñ ººð àðãàã¿é áîëîâ. Õ¿í÷¿¿ä ñóëàðñàíä Ìݪ 119 îíä Èõ
ãîâèéí ºìíºä õýñãýýð òóëàëäàæ Õ¿í÷¿¿ä Õàí÷óóäàä ÿëàãäàæ óëìààð õ¿í÷¿¿äèéí
çàõèðãààíä áàéñàí óõóàí÷óóä ºìíºä Ìàíæóóðò í¿¿â. Ãàçàë óóëûã àëäñàíààð õ¿í÷¿¿ä
èõ òîðãîíû çàìä õÿíàëò òîãòîîæ ÷àäàõààðã¿é áîëîâ. ̺í Øàð ìºðíèé äýýä áèåèéí
íóòãèéã àëäñàíààð Õºõ íóóðûí öÿí÷óóäààñ õîëáîî òàñðàâ. Ìݪ 119 îíû äàéíààð Õàí
óëñ, Õ¿í óëñ õî¸óëàà ñóëàðñíààð È÷èñèý íàéðàìäàõûã ñàíàë áîëãîñîí áîëîâ÷ Óäè
¿¿íèé õàðèóä áóóæ ºãºõèéã øààðäàâ.
Ìݪ
129-119 îíû äàéíààð Õàí óëñ Àëàøà, Ãàçàë çýðãèéã ýçýëñýí íü öÿí÷óóäûí ñýòãýëèéã
ò¿ãøýýâ. Ìݪ 117 îíä Õ¿í óëñ öÿí÷óóäûã ÿòãàí Õàí óëñûí ýñðýã äàéí çàðëóóëæ
÷àäàâ. ¯¿íèé óëìààñ Óäè Õ¿í óëñ ðóó ÷èãë¿¿ëæ áàéñàí öýðãýý Øàð ìºðíèé äýýä áèå
ð¿¿ ÿâóóëàõ áîëîâ. Èíãýñíýýð È÷èñèý Õ¿í óëñàä í¿¿ðëýñýí äàéíûã 12 æèëýýð
õîéøëóóëæ ÷àäàâ. Óäè 6 æèë äàéòàæ Ìݪ 111 îíä Øàð ìºðíººñ öÿí÷óóäûã øàõàí
ãàðãàâ. Öÿí÷óóä Õ¿í óëñààñ öýðãèéí òóñëàìæ ãóéñàí áîëîâ÷ È÷èñèý øàíüþé íàñ áàðæ
ò¿¿íèé õ¿¿ Óâýé öÿí÷óóäàä òóñëàõààñ òàòãàëçàâ. Õàí, öÿí÷óóäûí äàéí Ìݪ 107 îíä
äóóñàâ. ¯¿ãýýð Óäè Õ¿í, öÿí÷óóäûí õîëáîîã òàñëàæ ÷àäàâ. Ãýâ÷ Óäè ýçýëñýí íóòãàà
öýðãýýð õàíãàõàä ýäèéí çàñãèéí àñóóäàë òóëãàðñàí þì.
Õ¿í
óëñûí áàðóóí ìºðèéã òàñàëñíû äàðàà Õàí óëñ Õ¿í óëñ ñóëðààã¿éã ñàéí îéëãîæ
áàéñàí ó÷ðààñ Õ¿í óëñûí ç¿¿í ìºðèéã òàñëàõûí òóëä ×îñîí óëñûã /ýðòíèé
ñîëîíãîñûí óëñ/ äàéðàõààð øèéäýæ Ìݪ 109 îíä Óäè óëñ òºðèéí îðãîäëóóäûã
îðîãíóóëæ áàéíà ãýäýã øàëòãààð ÿë àñóóæ äàéí çàðëàâ. Ìݪ 108 îíä Õàí óëñûí
öýðýã ×îñîí ðóó îðæ óëñûí âàíã íü íóóöààð õîðîîæ ×îñîí óëñûã áàéëäàí äàãóóëñàí
÷ Õ¿í óëñ ðóó äàéðàõ õ¿÷ áàéõã¿é áîëîâ. Ãýñýí ÷ Óäè Õ¿í óëñ, ×îñîí óëñûí
õîîðîíä õàëõàâ÷ ãàçðûã áèé áîëãîæ ÷àäàâ.
Óäè
öÿí÷óóäûã Øàð ìºðíèé äýýä áèåýñ øàõàæ Äîðíîä Ò¿ðêñòàíû òàëààð áîäëîãîî
èäýâõæ¿¿ëýâ. Õýäèéãýýð Õàí óëñ Ñîëîíãîñûí õîéä õýñýãò, ýíýòõýã õÿòàäûí õîéãò
àìæèëòòàé äàéòàæ áàéñàí ÷ Õ¿í óëñûã äîðîéòóóëàõàä ãîë àíõààðëàà òàâüæ áàéâ.
Òèéìýýñ Óäè öýðãýý “ñîãäûí àäóóãààð” ñýëáýõ ¿¿äíýýñ Ìݪ 105 îíä Ñîãä ðóó ×ý Ëèí
ýë÷ýý ÿâóóëàâ. Ñîãäóóä õÿòàäûí ò¿ðýìãèéëëýýñ áîëãîîìæèëæ àäóó ºãººõ ñîíèðõîëã¿é
áàéâ. Ñîãäóóä ×ý Ëèíã õººñíººð Óäè Ñîãä ðóó öýðýã óëñ òºðèéí øèéäýìãèé àëõàì
õèéâ.
Õ¿í
óëñûí ýçýä Æàñìàãèéí /×åøè/ âàíëèãèéã áàðóóí õÿçãààð äàõü ñòðàòåãèéí ò¿øèö
ãàçðàà ãýæ ¿çýâ. Òèéìýýñ Óäè ýíý íóòãèéã áóëààæ àâñíààð Õ¿í óëñûí áàðóóí ìºðèéã
òàñëàíà ãýæ ¿çýæ áàéâ. Ìݪ 108 îíä õÿòàäûí öýðýã Æàñìà ðóó ãýíýò äîâòëîí îðæ
ººðèéí ò¿øìýã óëñ ãýæ çàðëàñàí áîëîâ÷ äîòîîäûí ýñýðã¿¿öýëòýé òóëãàðñàí þì. Óäè
ººðèéí ýë÷ Æàí Öÿíûã ¯éñ¿íä èëãýýæ õ¿í÷¿¿äýýñ áóëààñàí Àëàøàä î÷èí ñóóðüøèõûã
ñàíàë áîëãîæ õÿòàäûí ã¿íæèéã ºãüå ãýõýä áîëîâ÷ ¯éñ¿íèé ã¿íüìî õÿòàä ã¿íæèéã
àâàõûã çºâøººð÷ í¿¿õýýñ òàòãàëçàâ. ¯éñ¿í íü Õ¿í óëñ, Õàí óëñûí õóâüä ñòðàòåãèéí
à÷ õîëáîãäîëòîé áàéñàí òóë õî¸ð óëñ ¯éñ¿íèé ýçýíä ã¿íæýý ºãºâ. ÿíüìî õýäèéãýýð
Õ¿í óëñûí ã¿íæèéã ýõ õàòíàà áîëãîñîí ÷ Óäè ¯éñ¿íä Õàí óëñûí íºëººã îðóóëæ
÷àäàâ.
Ìݪ
105 îíä ¯âýé øàíüþé íàñ áàðàõàä Óäè ò¿¿íèé õ¿¿ ¯øèë¿ øàíüþéä ýìãýíýë èëýðõèéëýõ
íýðèéäëýýð ýë÷ èëãýýæ äîòîð íü õàãàðàëäóóëàõûã áîäñîí ÷ óã ÿâóóëãà èë÷èëýãäýâ.
Ýíý íü äàéí çàðëàñàí ¿ã áàéñàí ÷ Õ¿í óëñ ãàí çóäòàé áàéñàí ó÷ðààñ äàéí
ýõýëñýíã¿é. ¯¿íèéã íü ç¿¿í èõ äóþé íî¸í òýðã¿¿òýé õÿòàäûí áàðèìòëàã÷èä Õàí
óëñààñ òóñëàìæ õ¿ñýâ. Óäè áàðóóí õÿçãààðò ÿâóóëæ áàéãàà äàéíä Õ¿í÷¿¿äèéã
õóòãàëäàí îðóóëàõã¿éí òóëä òóñëàõààð áîëæ Ìݪ 103 îíä öýðãýý ÿâóóëñàí áîëîâ÷
õóéâàëäàà àëü õýäèéíý èëýðñýí áàéâ.
Õ¿í
óëñûí öýðýã óëñ òºðèéí áîäëîãî èäýâõèæñýí íü Óäèã ºðíºäèé áîäëîãî Ñîãäûí
àñóóäàëä ñààä ó÷ðóóëàõ áîëîâ. Óäè ¯éñ¿íòýé õîëáîî òîãòîîæ Õ¿í óëñûí áàðóóí
ìºðèéã òàñëàõ áîäëîãî ÿâóóëæ áàéâ.
Õàí÷óóä
Ñîãä ðóó äàéðñàí áîëîâ÷ àìæèëò îëñîíã¿é. Õýäèéãýýð Óäè õààíû çºâëºõ¿¿ä ºðíèéí
äàéíûã îðõèæ, õÿòàäûí õèëèéí á¿ñýä öºìðºí îðñîí õ¿í÷¿¿äèéí ýñðýã äàéòàõûã
çºâëºñºí ÷ Óäè àäóó àâàõ áîäëîî îðõèëã¿é äàõèí äàéðàõààð áîëîâ. Òèéìýýñ òýð
íóóö çàíøëàà÷ààð ¯øèë¿ øàíüþéã õîðîîð àëàâ. Ãýâ÷ ò¿¿íèé òîîöîîëæ áàéñíààð Õ¿í
óëñ õÿìðàëä îðñîíã¿é. ¯øèë¿ øàíüþéí õ¿¿ áàë÷èð áàéñàí ó÷èð ò¿¿íèé àâãà àõ
Ãèéëèõ¿¿ õààí áîëîâ. Ìݪ 102 îíä Óäè Ñîãäûí õî¸ðäóãààð äàéíä õ¿í÷¿¿äèéã
îðóóëàõã¿éí òóëä Îðäîñ, Ëîá íóóðûí òàëààð öýðýã äîâòîëãîí àíõààðëûã íü
ñàðíèóëàõ àðãà õýðýãëýæ áàéâ. Õàí÷óóä Ñîãä ðóó öºìðºí îðæ íèéñëýë Ê¿øàíûã
ýçýëñýíä Ñîãä àäóó ºãºõººð áîëîâ. Õ¿í óëñûí íºëººíèé õ¿ðýýíä áàéñàí Ñîãäûí
ýñðýã Õàí óëñ äîâòîëñíûã ìýäìýãö Ãèéëèõ¿¿ øàíüþé Ìݪ 101 îíä Õÿòàä ðóó öºìðºí
îðñîí áîëîâ÷ õîæèìäñîí áàéâ. Óäèãèéí ãîë áîäëîãî íü Õ¿í óëñûã áóòöîõèõ ÿâäàë
ãýäãèéã Ãèéëèõ¿¿ ìýäýæ áàéñàí ó÷èð ñºðºã àðãà õýìæýý àâàõààð áàéñíààñ ¿¿íèéã
ñºðã¿¿ëýí Óäè Ìݪ 101 îíä Ãèéëèõ¿¿ã õîðëîæ àëñàí íü Õ¿í óëñàä áàñ ë õÿìðàë
¿¿ñãýñýíã¿é. Ãèéëèõ¿¿ãèéí õ¿¿ áàë÷èð ó÷èð ñîíãóóëèàð øàíüþéãèéí óäìûí Ç¿¿ä¿õ¿¿ã
øàíüþé áîëãîâ. Ç¿¿ä¿õ¿¿ Õàí óëñòàé ñºðãºëäºõººñ òàòãàëçàæ õýëýöýý áàéãóóëàõûã
ñàíàë áîëãîõîä Óäè Õ¿í óëñûã òóéëäñàí ãýæ îéëãîí ýë÷äýý Ç¿¿ä¿õ¿¿ã Õàí óëñàä
áýëýã ñàëò õ¿ðãýæ, Õàí óëñûí àëáàò ìàÿãààð õàðèëöàæ, äàãààð îðóóëàõ áîëçëûã
òóëãàí õ¿ëýýëãýõ ¿¿ðýã ºã÷ýý. ¯¿íèéã íü øàíüþéí çºâëºõ Áýýë¿¿ /Âýé Ë¿é/
òýðã¿¿òýé Õ¿í óëñûí äèïëîìàòóóä ¿ë çºâøººð÷ “ýíõ óðãèéí ãýðýý” áàéãóóëæ
õàðèëöàí òýãø ýðõòýé áàéõ òàë äýýð õàòóó çîãñîâ. Çîðèëãîäîî õ¿ð÷ ÷àäààã¿é ó÷èð
õ¿í÷¿¿äèéã õàãàëàõûí òóëä Áýýë¿¿ã àëæ øàíüþéãèéí õàòíûã õóëãàéëàõ õóéâàëäààí
çîõèîñîí áîëîâ÷ ýíý íü èëýð÷ á¿ãä áàðèâ÷ëàãäàâ. Ç¿¿ä¿õ¿¿ øàíüþé õóéâàëäàãñäûã
áàðèâ÷ëàí äîòîîä õýðýãò îðîëöñîí õýðýãò ÿë àñóóæ, Õàí óëñûí èðãýíýýñ ñàéí
äóðààð òàòãàëçàõ ýñâýë öààçààð àâõóóëàõûí àëü íýãèéã ñîíãóóëàâ. ¯¿íä ýë÷ íàðûí
òýðã¿¿í Ñó Ó-ãààñ áóñàä íü Õàí óëñûí èðãýíýýñ ñàéí äóðààð òàòãàëçàæ, õàðèí Ñó
Ó-ã Ç¿¿ä¿õ¿¿ 19 æèëýýð óìàðä Ñèáèðü ð¿¿ öºëºâ.
Õî¸ð
óëñûí õîîðîíä äèïëîìàò õýëýëöýý òàñàð÷ Ìݪ 99 îíä Óäè øèíý äàéíä õî¸ð æèë
áýëäñýíèé äàðàà Õ¿í óëñ ðóó 3 çàìààð äàéðñàí áîëîâ÷ Õ¿í óëñ Óäèãèéí öýðãèéã áóò
öîõèâ. Áàéëäààíû àæèëëàãàà ò¿ð íàìæèí õî¸ð òàë øèíý äàéíä äàëäóóð áýëäýæ Ìݪ 97
îíä Óäè õààí äàõèí äàéðàâ. Óäèãèéí æàíæèí Ëè Ãóàíëè Ñýëýíãý ìºðíèé õºâººí äýýð
õ¿í÷¿¿äòýé òóëàëäàí õàðèëöàí òýíöñýí áîëîâ÷ áóöàõ çàìäàà òóéëäàí ÿëàãäàâ. Ýíý
¿åä Õàí óëñ äàéíä ÿëàãäñàíàà õ¿ëýýí çºâøººðºõ ýñâýë öýðãýý øèíýýð çîõèîí
áàéãóóëàõ ãýñýí õî¸ð çàì ¿ëäýâ. Óäè õî¸ð äàõü àðãûã íü ñîíãîæ õî¸ð óëñ áàðóóí
õÿçãààðûí îðíóóäûã õîëáîîòíîîð òàòàõ áîäëîãî ÿâóóëàâ. Æàñìàãèéí âàíëèã Õ¿í
óëñûã, Øàíøàíû âàíëèã Õàí óëñûã äýìæèõ áàéð ñóóðüòàé áîëîâ. Ýíý ¿åä Ç¿¿ä¿õ¿¿
øàíüþé íàñ áàðæ Õ¿ëýã¿ çàëãàìæëàâ. Õî¸ð òàë 7 æèëèéí òóðø áýëäýæ Ìݪ 90 îíä
øèéäâýðëýõ òóëààíä îðîâ. Õ¿ëýã¿ Ëè Ãóàíëèãèéí ýñðýã Áýýë¿¿ãýýð òîëãîéëóóëñàí
öýðýã èëãýýñýíä Áýýë¿¿ Ëè Ãóàíëèã îëçëîí àâàâ. Óëìààð Õ¿í óëñ ñºðºã äîâòîëæ Õàí
óëñûí Õàøèí ìóæ ðóó öºìðºí îðîâ. Ìݪ 89 îíä Õ¿ëýã¿ Óäè õààíä ýë÷ èëãýýæ “ýíõ
óðãèéí” ãýðýý áàéãóóëàõûã ñàíàë áîëãîâ. ¯¿íä: 1 õÿòàäûí ýçýí õààí ã¿íæýý
øàíüþéä õàòàí áîëãîí ºãºõ, 2 Õ¿í óëñûí øàíüþéã õÿòàäûí ýçýí õààí “àõ” õýìýýí
ºðãºìæëºõ, 3 äàéíû òºëáºð, 4 õèëèéí ÷ºëººò õóäàëäàà íýýõèéã òóëãàí øààðäàâ.
Ãýñýí õýäèé ÷ Óäè Óõóàí, ¯éñ¿íèéã Õ¿í óëñûí ýñðýã áîñãîõûã îðîëäîæ áàéñàí
áîëîâ÷ àìæèëò îëîîã¿é. Óäè Ìݪ 88 îíä ýöñèéí õ¿÷ýý øàâõàí Æàñìàãèéí âàíëèãèéã
äàõèí ýçýëæ àâàâ. Ãýâ÷ Ìݪ 86 îíä Õ¿ëýã¿ Æàñìàãèéí âàíëèãèéã ýðõ ìýäýëäýý
ýðã¿¿ëýí àâàâ. Õýäèéãýýð Õàí óëñ òóéëäñàí áîëîâ÷ Õ¿ëýã¿ äàéíû àæèëëàãààã
çîãñîîæ Pax Hunnica-ã äàõèí ñýðãýýâ.
Ìݪ
85 îíä Õ¿ëýã¿ øàíüþé íàñ áàðñíààð äîòîîäûí òýìöýë ýõýëñýíä Áýýë¿¿ õàí õºâ¿¿í
Õóíäàéã øàíüþé áîëãîâ. Õàí óëñ, Õ¿í óëñûí äàéíä Õàí óëñ íýëýýä äîðîéòñîí ó÷ðààñ
Ìݪ 82 îíä Õàí óëñûí çàõèðãààíä áàéñàí ×îñîí äàõü õÿòàäûí çàñàã çàõèðãààíû 3 íü
Õàí óëñààñ òóñãààðëàâ.
Ìݪ
80 îíä Áýýë¿¿ íàñ áàðñíû äàðàà ò¿¿íèé äèïëîìàò àëõàìóóä ñóëàðñíààð Õ¿í óëñûí
íºëººíèé õ¿ðýýíýýñ ç¿¿í ýòãýýäèéí Óõóàí, áàðóóí ýòãýýäýä ¯éñ¿í, Ñîãä óëñóóä
ãàðàâ.
¯¿íèéã
íü Õàí óëñ àøèãëàæ ìºí îíä ¯éñ¿íòýé õ¿í÷¿¿äèéí ýñðýã ÷èãëýñýí öýðãèéí ýâñýë
áàéãóóëæ, ýíý ýâñýëäýý Öÿí, Óõóàíûã òàòàí îðóóëàâ. Èéíõ¿¿ ×àíüàíû öýðãèéí ýâñýë
4 ýòãýýäèéí ýâñýë áîëîâ. Áýýë¿¿ã íàñ áàðñíû äàðàà Õ¿í óëñûí çàñãèéí ýðõèéã
õóó÷èíñàã ¿çýëòí¿¿ä “õ¿í óëñ äýëõèéã íî¸ðõîõ ¸ñòîé” ãýñýí óðèàòàéãààð àâàâ. Òýä
àíõíû øàíüþé íàðûí íî¸ðõîæ áàéñàí íóòàã äýâñãýðýý áóöààí àâàõ áîäëîãî ÿâóóëàâ.
Ìݪ
87 îíä Õàí óëñûí õààí øèðýýíä ñóóñàí Æàîäè õààí Õ¿í óëñûí áîäëîãûã äàéí
çàðëàñàíä òîîöîæ áàéâ. ¯éñ¿í õÿòàäûí äèïëîìàò äýìæëýãòýéãýýð Õ¿í óëñûí
ýðõøýýëýýñ ãàð÷ áèå äààìàãöàà Õ¿í óëñûí ýñðýã áîäëîãî ÿâóóëæ Èõ òîðãîíû çàìûã
ñîíèðõîí Êó÷à, ßðêåíä, Æàñìàãèéí òýìöýëä îðîëöîí Êó÷à, ßðêåíäûã äýìæèõ áîëîâ.
ͺ㺺 òàëààñ ¯éñ¿í òóñãààðëàñàí íü ò¿¿íèé íóòàã äýâñãýð Õ¿í óëñûã õîëáîîòîí
Êàíãþé, Ñîãäîîñ òóñãààðëàæ, Õ¿í óëñûí õóâüä áàðóóí õÿçãààðûí îðíóóäòàé õàðèëöàõ
ãàíö õààëãà íü Æàñìà áîëîâ. Æàñìàã àëäàõ íü Ç¿¿íãàð äàõü Õàí óëñûí ýñðýã
àøèãëàõ ñòðàòåãèéí ò¿øèö ãàçðàà àëäàõ áàéñàí òóë Õ¿í óëñ äºðâºëñºí ýâñëèéí
ýñðýã õî¸ð ôðîíòîîð çýðýã áàéëäàõààñ ººð àðãàã¿é áîëîâ. Ìݪ 80 îíä Õ¿í óëñ ºìíºä
áà ºðíºäèéí ÷èãëýëýýð Õàí óëñ, ¯éñ¿íòýé çýðýã áàéëäàâ. Ýíýõ¿¿ äàéí íü íýëýýä
ñóíæèð÷ õèëèéí äàæèí áîëîí õóâèð÷ Ìݪ 77 îí õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëýâ. Õ¿í óëñ ¯éñ¿íä
öýðãèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ ÿâäëûã ñààòóóëæ ÷àäñàí áà Æàîäè ¯éñ¿íä òóñëàõûã ÷
îðîëäîîã¿é ó÷èð Õ¿í óëñ, Æàñìàãèéí õ¿÷ ¯éñ¿íèéã Ìݪ 74 îíä äîðîéòóóëàâ. Ýíý ¿åä
Õàí óëñûí Æàîäè õààí íàñ áàðæ Ñþàíäè õààí øèðýýíä ñóóâ. Ñþàíäè õààí õýäèéãýýð
Õ¿í óëñààñ áîëãîîìæèëæ áàéñàí áîëîâ÷ äàéíààñ íýð òºðòýé ãàðàõààð øèéäýæ Õ¿í óëñ
ðóó 2 òàëààð äàéðàõ ¯éñ¿íèé ñàíàëûã õ¿ëýýí àâàâ. Ìݪ 72 îíä õî¸ð óëñûí öýðýã
Õàøèí áîëîí Îðäîñîîñ 5 çàìààð äàéðàâ. Õýäèéãýýð Õàí óëñ ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ ÷àäààã¿é
áîëîâ÷ Õ¿í óëñûí õîëáîîòîí Æàñìàã ýçëýí àâ÷ ÷àäàâ. Ìݪ 72 îí Õ¿í óëñ ñºðºã
äîâòîëãîîíä îðîâ. Ñþàíäè Õ¿í óëñûã ìîõîîõîä õ¿÷ õ¿ðýõã¿éã îéëãîîä Õ¿í óëñ
¯éñ¿íèé äàéíûã äýâðýýõèéí õàæóóãààð Äèíëèíèéã õîéíîîñ íü äàéíä îðóóëàõ áîäëîãî
ÿâóóëàâ. Äèíëèíèéã ººðèéí òàëä îðóóëñíû äàðàà Ìݪ 71 îíä õîëáîîòîí ¯éñ¿í,
Óõóàí, Äèíëèíûã 3 òàëààñ íü çýðýã äàéðóóëàâ. Õ¿í óëñ ýíý äàéíä òóéëäàæ
Æàñìàãààñ áóñàä á¿õ ýçýìøëýý àëäàâ. Ìݪ 71 îíä Õàí óëñ Õ¿í óëñûã ñóëðóóëñàí ãýæ
¿çýýä õèëèéí öýðãýý òàòàí áóóëãàõàä Õ¿í óëñûí øèíý øàíüþé Õºõë¿ä Õóíãóà
íàéðàìäëûí ãýðýý áàéãóóëàõ ñàíàë òàâüæ õîëáîîòíóóäûã íýã íýãýýð íü äàðàõ
áîäîëòîé áàéñàí áîëîâ÷ äîòîîäûí òýìöýë, õóó÷èíñàã ¿çýëòí¿¿äèéí õèëèéí ñàíààòàé
áóäëèàí ãýðýý áàéãóóëàõ áîëîìæã¿é áîëãîâ. Ìݪ 71-68 îíä Õ¿í óëñàä ãàí çóíä
áîëñîí íü òóñ óëñûã óëàì ñóëðóóëàâ. Ýíýõ¿¿ áàéäëûã àøèãëàí Ìݪ 68 îíä áàðóóí
õÿçãààð äàõü Õ¿í óëñûí íºëººã ñóëðóóëàõûí òóëä Õàí óëñ õîëáîîòíóóäûí õàìò
Æàñìàä äîâòëîâ. Õ¿í óëñ Æàñìàä òóñëàõ áîëîìæã¿é áîëñîí ó÷èð Æàñìà Õàí óëñàä
äàãààð îðæ Õ¿í óëñààñ õîëáîîãîî òàñëàâ. Èíãýñíýýð Õ¿í óëñ Èõ òîðãîíû çàì äýýðõ
ñ¿¿ëèéí õÿíàëòàà àëäñàí òóë Õºõë¿ä øàíüþé Æàñìà ðóó äîâòîëñíîîð Æàñìà õî¸ð èõ
ã¿ðíèé íºëººíèé òºëººõ òóëàëäààíû òàëáàð áîëîâ. Ýíý äàéí Ìݪ 63 îíä Õ¿í óëñûí
ÿëàëòààð òºãññºí áîëîâ÷ Õàí óëñ Æàñìààñ ãàðàõäàà ¿íñ íóðàì ¿ëäýýâ. ̺í îíäîî
Õ¿í óëñûí óìàðäààñ äèíëèí÷¿¿ä äîâòîëñíîîð 3 æèëèéí äàéíä òàòàãäàí îðîâ. Ñþàíäè
Õ¿í óëñûã Äèíëèíèé äàéíä õ¿÷ýý áàðíà ãýæ ¿çýí àæèãëàæ, óëñàà õºãæ¿¿ëýõýä ãîë
àíõààðëàà õàíäóóëàâ. Ãýâ÷ Õ¿í óëñ äèíëèíèéã õ¿÷òýé äàéñàí ãýæ ¿çýõã¿é áàéñàí
ó÷ðààñ ãîë áîäëîãîî Õàí óëñûí ýñðýã õàíäóóëæ áàéâ. Ìݪ 62 îíä Õºõë¿ä Õàí óëñòàé
íàéðàìäàæ õóäàëäàà õèéëã¿¿ëýõèéã øàõàõ ¿¿äíýýñ öýðãèéí õ¿÷ýýð ñ¿ðä¿¿ëñýí áîëîâ÷
Ñþàíäè õ¿ëýýæ àâñàíã¿é. Äýýðõ ñàíàëàà Ìݪ 60 îíä äàõèí òàâüñàí áîëîâ÷ Õàí óëñ
/×àíêàí/ õàðèó ºãñºíã¿é. Õºõë¿ä øàíüþéãèéí áîäëîãî ¿ð ä¿íã¿é áîëñíûã îéëãîñîí
Øîíóäàé õàòàí Õºõë¿äèéã ºâ÷òýé áàéõàä íü õîð ºã÷ õîðîîãîîä ººðèéí õàìñààòàí
áàðóóí ñýöýí íî¸í Òóöèòàíã /Óÿí ÿéä öîëòîé/ øàíüþéãààð ºðãºìæëºâ. Øèíâýéä
òýðã¿¿òýé õóó÷èíñàã ¿çýëòí¿¿ä õóðàë çàðëàæ øàíüþéã òîäîðõîéëîõ ãýñýí áîëîâ÷
õóéâàëäàãñàä á¿ãäèéã íü áàðèâ÷ëàí õîðîîõîä Õºõë¿äèéí õ¿¿ Èõý-¯ñ¿í Õ¿í óëñûí
õîëáîîòîí Óøàíüìóãèéí âàíëèã /¯éñ¿í, Êàíãþé õî¸ðûí çàâñàð îðøèæ áàéñàí æèæèã
âàíëèã/ ðóó çóãòàâ. Õýäèéãýýð õóéâàëäàãñàä òºðèéí ýðõèéã àâñàí áîëîâ÷ Ìݪ 58
îíä îâãèéí çîíõèëîã÷ íàð áîñëîãî äýãäýýæ Èõý-¯ñ¿íèéã “Õ¿õýíý” öîëòîéãîîð õààí
øèðýýíä çàëàâ.
Õýäèéãýýð
Ìݪ 64 îíä ¯éñ¿íèé ã¿íüìî Óíãþéìè Ôýéâàí íàñ áàðñíû äàðàà çýý Íèìèéã ã¿íüìî
áîëãîæ, òýðýýð Õ¿í óëñûã äýìæèõ áàéð ñóóðüòàé áàéñàí ÷ Õ¿í óëñûí äîòîîäûí
çºð÷èë ò¿¿íèéã Õàí óëñûã äàãàõ áàéð ñóóðèíä àâàà÷èâ. Ìݪ 60 îíä Õàí óëñ Èõ
òîðãîíû çàìûã õÿíàäàã àìáàí ñàéääàà ¯éñ¿í, Êàíãþéã õÿíàæ áàéõ ¿¿ðýã ºãºâ. Ó÷èð
íü Êàíãþé íü Õ¿í óëñûí íºëººíèé õ¿ðýýíä áàéñàí óëñûí õóâä Õàí óëñòàé ñàéíã¿é
õàðèëöààòàé áàéñàí áà ¯éñ¿íèé ¿çýë ãàíõàæ áàéâ. Ìݪ 52 îíä Íèìèéí õÿòàä õàòàí
íü õÿòàäûí ýë÷ íàðòàé õóéâàëäàæ ã¿íüìîãèéí àìèéã õºíººõ ãýñýí áîëîâ÷ àìæèëòàíä
õ¿ðñýíã¿é. Ãýâ÷ ýíý îðîëäëîãî ¯éñ¿íèé õààí øèðýýíèé òýìöýëä õ¿ðãýâ. Ìݪ 51 îíä
¯çþò¿ Íèìèéã õîðîîãîîä òºðèéí ýðõèéã áàðüñàí áîëîâ÷ Õàí óëñ íºëººãºº àëäàõã¿éí
òóëä àõ Þàíüãþéìèéã èõ ã¿íüìî áîëãîæ, ¯çþò¿ã áàãà ã¿íüìî áîëãîæ ÷àäàâ. Èéíõ¿¿
¯éñ¿í äîòðîî õî¸ð õóâààãäàâ. ͺ㺺 òàëààñ Êàíãþé, ¯éñ¿íèé õàðèëöàà ñàéíã¿é
áàéñàí áà ¯éñ¿íä õÿòàäûí íºëºº èõñýæ áàéãàà íü Êàíãþéä òààëàãäàõã¿é áàéñàí
ó÷ðààñ äîòîîä õýðýãò íü îðîëöîõ áîëæ Õ¿í óëñààñ òóñëàìæ õ¿ñýõ áîëîâ.
Ìݪ
57 îíä Èõý-¯ñ¿í øàíüþé Óÿí ÿéä øàíüþéãèéí õîîðîíä òýìöýë ºðíºæ Ìݪ 55 îíä Õ¿í
óëñûí äîðíîä õýñýãò Èõý-¿ñ¿íèé àõ Õ¿ò¿¿ñ ººðèé㺺 “Æèæ õóòóõó” ãýæ öîëëîí äàõèí
íýã øàíüþé ãàð÷ èðýâ. 3 øàíüþéãèéí ºðñºë人íä Õ¿ò¿¿ñ ÿëæ ãàðñàí áà Èõý-¯ñ¿í
õ¿íä áàéäëààñ ãàðàõûí òóëä õóó÷èíñàã ¿çýëòí¿¿äèéí õóðàë õèéâ. Õóðàë øèð¿¿í áîëæ
Èõý-¯ñ¿í Õàí óëñàä äàãààð îðîõ òàëûã äàãàõààð øèéäýâ. Èíãýýä Õ¿í óëñ ºìíºäèéí
áà óìàðäûí ãýæ õî¸ð õóâààãäàâ. Ìݪ 53 îíä Èõý ¯ñ¿í /Õ¿õýíý/ øàíüþé õÿòàäûí
Ñþàíäè õààíä “ýíõ óðãèéí” ãýðýý áàéãóóëàõ ñàíàë òàâèâ. Õ¿ò¿¿ñ ÷ ãýñýí èéì
ãýðýýíèé ñàíàë òàâüæ õÿòàä ðóó ëý÷ èëãýýõýä Õàí óëñ äóíäààñ íü õîæîî îëîõûã
õè÷ýýæ áàéâ. Ìݪ 52 îíä Õ¿õýíý øàíüþé Õàí óëñàä òºðèéí äýýä àéë÷ëàë õèéæ Õàí
óëñòàé ãýðýý áàéãóóëàâ. Ãýðýýíèé 1-ð ç¿éëä Õ¿í óëñ, Õàí óëñûí ýçýä ýí çýðýãöýõ
òàãø ýðõýò ýçýä ìºí ãýæ òóíõàãëàæ, 2-ðò õî¸ð ýçýí óìàðäûí áîäëîãîîð íýãýí èæèë
÷èã øóãàì áàðèìòëàõ, 3-ðò Õàí óëñûí ýçýí õààí óìàð ç¿ãèéã òîõðóóëàõààð õºäºëáºë
øàíüþé öýðýã ãàðãàí õ¿÷ õàâñàðí ÿàðàëòàé òóñëàíà, 4-ðò øàíüþé Õàí óëñûí óìàðä
õèëèéã õàðü ýòãýýäýýñ õàìãààëàí ñàõèõ ¿¿ðýã õ¿ëýýâ. Õàí óëñ Õ¿í óëñûí
õóâààãäìàë áàéäëûã öààøèä õàäãàëæ, ºìíºä õ¿í÷¿¿äèéã óìàð õ¿í÷¿¿äèéí ýñðýã
àøèãëàõ áîäëîãî ÿâóóëæ áàéâ. Ìݪ 51 îíä Õ¿ò¿¿ñ øàíüþé Õàí óëñòàé õàðèëöààãàà
ñàéæðóóëàõ ãýñýí áîëîâ÷ ¿¿íä íü Õ¿õýíý ñààä õèéõ áîëîâ. Ìݪ 47 îíä õÿòàä æàíæèí
Õàí ×àí, ò¿øìýë Æàí Ìýí íàð ºìíºä Õ¿í óëñûí øàíëüþéãèéí ºð㺺íä ãýðýýã
áàòëàìæëààä õ¿í÷¿¿äèéí äèïëîìàò ¸ñ çàíøëûí äàãóó óóëûí îðîéä ãàð÷ öàãààí àäóó
àëæ, äàðñòàé àÿãàíä õóðóóíûõàà öóñûã äóñààí õóâààæ óóöãààãààä ¸ñ ¸ñëîí òàíãàðàã
ºðãºâ. ¯¿íèé äàðàà Ìݪ 48 îíä Õ¿ò¿¿ñ øàíüþéã áàðóóí òèéø îäñîíû äàðàà ò¿¿íèé
ãàçàð íóòãèéã ýçëýí àâñàí Õ¿õýíýä õºðø çýðãýëäýýõ óëñ îðíóóä õàëäàæ ç¿ðõëýõã¿é
áîëîâ.
Õ¿ò¿¿ñ
øàíüþé Õàíãàéí íóðóóíä î÷èæ ºð㺺㺺 áàéãóóëæ ¯éñ¿íòýé õàðèëöàà òîãòîîõûã
îðîëäñîí áîëîâ÷ òýä ýë÷èéã íü õîðîîâ. Õ¿ò¿¿ñ ¯éñ¿íòýé õèéõ äàéíä íàéäâàðòàé àð
òàë õýðýãòýé áàéñàí ó÷ðààñ ýõëýýä óìàðä ç¿ãèéí óãéý, Ñî¸íû íóðóóíû õàêàñ,
äèíëèí íàðûã áàéëäàí äàãóóëàâ. ¯¿íèéã àæèãëàæ áàéñàí Êàíãþé Ìݪ 46 îíä ¯éñ¿íèé
ýñðýã õàìòàð÷ òýìöýõ ñàíàëûã Õ¿ò¿¿ñò òàâèâ. Ýíý íü 1 ¯éñ¿íèéã á¿ð ìºñºí äàðàõ,
2 õ¿í÷¿¿äòýé õàðèëöààãàà áàòàòãàõàä îðøèæ áàéâ. Õ¿ò¿¿ñ ñàíàëûã çºâøººð÷ Ìݪ 46
îíä Òàðâàãàòàéí íóðóóã äàâæ, Áåòëàêäàëûí öºëèéã ãàòàëæ Êàíãþéä èðæ Ìݪ 45 îíä
¯éñ¿í ð¿¿ ãýíýò äàéð÷ Ìݪ 42 îíä íèéñëýë ×èãà õîòûã ýçëñýí áîëîâ÷ õîëáîîòíóóä
óäàëã¿é õîîðîíäîî òýìöýëäñýíýýð äàéíûã äóóñãàæ ÷àäñàíã¿é. Õàí óëñ Õ¿ò¿¿ñèéã
äàðàõûã áîäîæ áàéñàí ÷ äýíä¿¿ õîë áàéâ. Ýíý ¿åä Õàí óëñû áàðóóí õÿçãààðûí
çàõèðàã÷ ×ýí Òàí Ìݪ 36 îíä Òàëàñûí òàëä Õ¿ò¿¿ñ ð¿¿ ãýíýò äàéð÷ áóòöîõèõîä
Õ¿ò¿¿ñ òóëàëäààíä àëàãäàâ. Óëìààð Êàíãþé Õàí óëñòàé íàéðàìäàæ, õóäàëäàà õèéõèéã
õ¿ñýí õ¿¿ãýý áàðüöààíä ÿâóóëàâ. ¯¿íèéã íü Õàí óëñûí Þàíüäè õààí çºâøººðñºí íü
õèëèéí òàéâàí áàéäëûã õàíãàæ, íºãººòýéã¿¿ð Õ¿õýíý Õàí óëñààñ ãàðàõûã îðîëäâîë
áàðóóí ÿõçãààðò ã¿í àð òàëòàé áîëîõûã áîäîæ áàéâ.
Ìݪ
31 îíä ºìíºä Õ¿í óëñûí õààí Áóæóðàé øàíüþé áîëæ Ìݪ 25 îíä Õàí óëñàä àéë÷èëàí
Õàí óëñàä äàãààð îðîõîä áýëýí áàéãààãàà ìýäýãäýâ. ¯¿íèéã íü Õàí óëñ õ¿ëýýí àâ÷
Áóæóðàéä “æîäè” áóþó áèøðýëò öîë îëãîâ. Ìݪ 25 îíû ãýðýýíä “ºä㺺㺺ñ Õàí,
Õ¿í õî¸ð óëñ íýãýí ãýð á¿ë áîëæ ¿åèéí ¿åä áèå áèåý ¿ë õóóðàí, ¿ë äîâòëîõ àìîé.
Õóëãàé äýýðýì ãàðàõ áºãººñ õýë àâàëöàí ¿õ¿¿ëýõèéã ¿õ¿¿ëæ, øàãíàõûã øàãíàñóãàé.
Äàéñàí õàëäàâààñ öýðýã ýðñýýð áèå áèåý òýíõýð¿¿ëñ¿ãýé. Ýíýõ¿¿ ãýðýýíèé
òàíãàðãààñ ýí ò¿ð¿¿íä íÿöàã÷ õýí áàéâ÷ ¿ð óäìààðàà Òýíãýðèéí ãýñãýýë ¿¿ðä
ýäýëìóé”ãýæ òóíõàãëàâ. Èéíõ¿¿ ãýðýýãýýð ªìíºä Õ¿í óëñ Õàí óëñûí õàðààò óëñ
áîëîâ. Ìݪ 3 îíä Õàí óëñ Õ¿í óëñûí íýãýí õýñýã íóòãèéã òàñëàí àâàõ ãýñýí áîëîâ÷
ªìíºä Õ¿í÷¿¿äèéí /¯æ¿ë¿ øàíüþé/ ýñýðã¿¿öýëòýé òóëãàð÷ ñàíààíààñà áóöàâ.
ÌÝ
1 îíä õÿòàäûí Àéäè õààí íàñ áàðæ, õ¿¿ Ïèíäè íàñ áàãà òóë Õàí óëñûã õàòàí õààíû
õàìààòàí Âàí Ìàí òýðã¿¿ëýõ áîëñíîîð ªìíºä Õ¿í óëñûã õÿòàäûí äîòîîä ìóæèéí
çýðýãò àâ÷ ¿çýõ áîëîâ. Òýðýýð Ìݪ 3 îíä Ìݪ 25 îíä áàéãóóëñàí ãýðýýã øèíý÷ëýí
áàòëàõûã, õ¿í÷¿¿äèé íóòàãò îðîãíîë ýðãýñýäèéã ãàðãàæ ºãºõèéã øàíüþéãààñ øààðäàõ
áîëîâ. 9 îíä Âàí Ìàí ººðèé㺺 Õàí óëñûí ýçíýýð ºðãºìæëºí ªìíºä Õ¿í óëñûí òàìãûã
øèíýýð ñîëèõ øààðäëàãàòàé ãýäãýýð õóðààí àâ÷ õÿçãààðûí çàõèðàã÷èéí òýìäýãýýð
ñîëèæ ºãºâ. Äàðàà íü Õàí óëñûí õààíû çàðëèãààð õ¿í÷¿¿äèéí íóòàãò îðîãíîñîí
óõóàí÷óóäûã áàðèâ÷ëàõ òóøààë ºã÷ ¯æ¿ë¿ã ìîðäóóëàõàä ¯æ¿ë¿ ýñðýãýýð Õàí óëñûí
õèëýýð íýâòýðñýí íü òóóðãà òóñãààðëàõààð Õàí óëñàä äàéí çàðëàñàí õýðýã áàéâ.
Âàí
Ìàí õ¿í÷¿¿äèéí ÿçãóóðòàíóóäûã õóäàëäàí õîîðîíä íü õàãàðàëäóóëàõûã îðîëäîæ
Èõý-¯ñ¿íèé òºðºë ñàäàí Õÿí ãýã÷èéã õ¿÷ýýð øàíüþéä ºðãºìæëºâ. ¯¿íèé õàðèóä ¯æ¿ë¿
Õàí óëñûí øèíý òºðèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é áîëîõîî ìýäýãäýí Õàí óëñ ðóó öýðýã
äîâòîëãîí 80 æèëèéí õèëèéí äàæèí ýõëýâ.Ýíý ¿åä Âàí Ìàí íýãò Õ¿í÷¿¿äèéã Ñî¸íû
íóðóóíààñ õîéø äèíëèí ð¿¿ øàõàõ, õî¸ðò äàéñíû õ¿÷èéã äîòðîîñ íü õàãàðàëäóóëàõ
á¿òýøã¿é òºëºâëºãºº çîõèîæ áàéâ. Âàí Ìàí ººðèéí ºðãºìæèëñºí Õÿíûã Õ¿í óëñûí
õ¿÷èéã ñàðèíóóëàõ çîðèëãîîð óìàð ç¿ã èëãýýâ. Õÿí ¯æ¿ë¿ä ó÷ðàà òàéëáàðëàñàíä
¯æ¿ë¿ ò¿¿íèéã ºðøººæ öýðãèéí çàõèðàã÷ áîëãîí Õàí óëñûí ýñðýã ÿâóóëàâ. Âàí Ìàí
¿¿íèéã ìýäýýä òàíæèíä áàéñàí Õÿíû õî¸ð õ¿¿ãèéí íýãèéã öààçààð àâàâ. 13 îíä
¯æ¿ë¿ øàíüþé íàñ áàðàâ. Ò¿¿íèé äàðàà Õ¿í óëñàä äàéíûã ýñýðã¿¿öýã÷èä ÿëæ ãàðàâ.
Òýä 14 îíä Õÿíûã øàíüþé áîëãîñîí òýðýýð õ¿¿ãýýñ áóöààí àâ÷ íàéðàìäàë òîãòîîõîä
áýëýí áàéãààãàà èëýðõèéëýâ. õî¸ð òàë 2 óäàà õýëýëöýý õèéñíèé ýöýñò ºìíºä Õ¿í
óëñ “æàñìàãèéí òýðñëýã÷èäèéã” Õàí óëñàä õ¿ëýýëãýí ºã÷, Õàí óëñ Õÿíä õî¸ð äàõü
ºëñºæ ¿õñýí õ¿¿õäèéí öîãöîñûã ºãºâ. Âàí Ìàí õîéä õèëèéã õàìãààëàõ àæëûã õàðúÿàò
óõóàí÷óóäàä äààòãàâ.
15
îíä óõóàí, áàðóóí õÿçãààðûí Õàðàøàðò áîñëîãî äýãäñýí ó÷ðààñ õÿòàäûí öýðýã 16
îíä Òóðôàíû õîòãîðûã îðõèõîîñ ººð àðãàã¿é áîëîâ. Äîðíîä Ò¿ðêñòàíû ßðêåíäýýñ
áóñàä á¿õ âàíëèãóóä Õàí óëñûí ýñðýã áîñëîãî äýãäýýæ Õ¿í óëñààñ ºì㺺ëºë õ¿ñýâ.
Óëìààð õ¿í óëñ áàðóóí õÿçãààðò áîäëîãîî õýðýãæ¿¿ëýõ ò¿øèö ãàçàðòàé áîëîâ. 17
îíä Õàí óëñàä óëààí õºìñºãòíèé áîñëîãî äýãäýæ äîòîîäûí õÿìðàëä îðîâ. Ãýñýí
õýäèé ÷ Õóäóøðè øàíüþé õÿòàäûí äîòîîäûí áàéäëûã àøèãëàí íàéðàìäàõûã õ¿ñýæ áàéâ.
Ãýâ÷ Âàí Ìàí çºâøººðººã¿éãýýñ õèëèéí äàæèí ñóíæèðàâ. Õÿòàäûí äîòîîäûí òýìöëèéã
äàëèìäóóëàí 23 îíä öÿí-ò¿âä¿¿ä Õàí óëñàä àëäñàí Õºõ íóóð îð÷ìûí íóòãàà ýðã¿¿ëýí
àâàâ. 24 îíä Õàí óëñ äîðîéòîæ, ºìíºä Õ¿í óëñ äîòîîä õýðýãò íü îðîëöîõ áîëîâ.
Âàí Ìàíû äýãëýì íóðàì óíàæ, Õàí óëñûí õààí Ãýíøè áîëæ Ìݪ 47 îíû ãýðýýã ñýðãýýí
áàéãóóëàõ ñàíàë òàâüñàíä Õóäóøðè òàòãàëçàâ. Ýíý ¿åä Õóäóøðè õÿòàäûí áîñëîãûã
äýìæèæ, áàðóóí õÿçãààðûí ßðêåíäûã ýçëýõ áîäëîãî ÿâóóëæ áàéâ. Èéíõ¿¿ Õóäóøðè Õàí
óëñûã õ¿÷èðõýã áîëãîõã¿é áàéëãàõ áîäëîãî ÿâóóæ áàéâ. Øàíüþé Õ¿í óëñûí äàâàìãàé
áàéäëûã õ¿ëýýí çºâøººðºõººñ ººð ÿìàð ÷ íºõö뺺ð íàéðàìäàë áàéãóóëàõã¿é áàéâ. 33
îíä öÿí-ò¿âä¿¿ä Õÿòàäûí ýñðýã áîñëîãî ãàðãàñàíä Õîæóó Õàí óëñûí õààí Ãóàí Óäè
Õ¿í óëñ, öÿí-ò¿âäèéí ýñðýã áàéëäààíû àæèëëàãàà ýõë¿¿ëýâ. Ãýâ÷ ýíý äàéí Õàí
óëñûí õóâüä ýìãýíýëòýéãýýð òºãñºâ. Õóäóøðè øàíüþé Õàí óëñûí ýñðýã äîâòëîí 37
îíä õÿòàäûí öýðãèéã öàãààí õýðýì õ¿ðòýë øàõàâ.
Ëó Ôàí õ¿í÷¿¿äèéí äýæëýãòýéãýýð õÿòàäûí õîéä ìóæóóäûã ýçëýæ
ýõëýâ. Ýíý ¿åä Õ¿í óëñ áà Õàí óëñòàé ýí çýðýãöýì óëñ áàéãóóëàõ ãàäààä áîäëîãûí
çîðèëãî òàâüæ, Õ¿í óëñ, Õîæóó Õàí õî¸ðûí õîîðîíä ÿâàãäàæ áàéñàí äàéí 40 îíä
íàìäàæ ýõëýâ. Äàéòàã÷ òàëóóä õýëýëöýý õèéñýí áîëîâ÷ õóóðòñàí øàíüþé ãàçàð
íóòãàà îëæ ÷àäààã¿é ó÷ðààñ äàéí øèíýýð ýõëýâ.
41 îíä Õÿí ººðèé㺺 Áàðóóí õÿçãààðûí øàíüþé õýìýýí
ºðãºìæèëæ ýíý àëõàì õî¸ð èõ õºðøèéí àíõààðëûã òàòàæ ýõëýâ. Òèéìýýñ Áàðóóí
õÿçãààðò 3 ýòãýýäèéí àøèã ñîíèðõîë ìºðãºëäºæ Õàí óëñàä áàðèãäàí î÷ñîí Ëó Ôàí 42
îíä Õ¿í óëñàä ýðãýæ èðëýý. Ãóàí Óäè õààí ÿëàãäàõàà îéëãîæ áàéâ. Òóõàéëáàë
×åøèéí âàíëèã Õ¿í óëñàä äàãààð îðñîí ÿâäàë õàðóóëæ áàéíà. Õýäèéãýýð Ëÿîäóíû
õîéã ðóó öºìðºí îðñîí õ¿í÷¿¿ä ñÿíüáè÷óóäûí äîâòîëãîîã íÿöààæ ÷àäñàí áîëîâ÷ òîì
ÿëàëò áèø áàéëàà. Ëîÿíä î÷ñîí îëîí ýë÷ ãàð õîîñîí áóöàæ èðñýíèéã Õÿí ñîíñîîä
äàðàà æèë íü Êó÷àä äîâòîëîí ýçýëæ, äàðàà íü Øàíøàíû âàíëèãèéí öýðýãòýé áàéëäàæ
áóòíèðãýâ. Ýíý ÷èìýý òàðõàæ ýõýëìýãö êó÷à÷óóä áîñëîãî äýãäýýæ, Õÿíû òîìèëñîí
àìáàí çàõèðàã÷èéã áàðüæ õîðîîãîîä Õ¿í óëñàä äàãààð îðîõîî çàðëàæýý. ¯¿ãýýð
Áàðóóí õÿçãààðûí ç¿¿í õîéä õýñýã á¿õýëäýý Õ¿í óëñûí íºëººíèé õ¿ðýýíä õàìðàãäàí
îðæ, Õ¿í÷¿¿ä Èõ òîðãîíû çàìûí õîéä ñàëààã òºäèéã¿é ºìíºä çàìûí áàéäàëä õÿíàëò
òàâèõ áîëîìæòîé áîëîâ.
46 îíä Õ¿í óëñûí íóòàã ãàí, áàéãàëèéí ãàìøèãò íýðâýãäýâ.
Òèéìýýñ Áóíóó øàíüþé óäààí ñóíæèðñàí äàéíûã çîãñîîæ, “ýíõ óðãèéí” ãýðýý
áàéãóóëàõ ñàíàëûã Ãóàí Óäè õààíä òàâèâ. Ãýâ÷ Ãóàí Óäè õààí ñàíàëûã õ¿ëýýæ
àâàëã¿é ñºðºã äàâøèëòàíä îðîõûã îðîëäñîí áîëîâ÷ óõóàí÷óóäàä öîõèãäîí óõðàõàä
õ¿ðýâ. ¯æ¿ë¿ øàíüþé àãñàíû õ¿¿ Ìàíóóñ Õÿòàäòàé íàéðàìäàë áàéãóóëàõ ñàíààã
ººðèéíõºº óëñ òºðèéí çîðèëãîä íèéö¿¿ëýí àøèãëàõààð îðîëäîæ, Õ¿í óëñûí ãàçðûí
çóðãèéã ëîÿíû çàñãèéí ãàçàðò ñýì ÿâóóëàâ. 47 îíä òýðýý𠺺ðèéí áèåýð Õàí óëñàä
ñýì àéë÷èëàí õîëáîîòíû ãýðýý áàéãóóëàõûã ñàíàë áîëãîñîíä Õàí óëñ çºâëºëäñºíèé
ýöýñò Ìàíóóñûí ñàíàëûã õ¿ëýýí àâàõààð øèéäýâ. Ãýâ÷ ýíý á¿õ õóéâàëäààí Áóíóó
øàíüþéãèéí õàðààíû õàæóóãààð ãàðààã¿é. Áóíóó áîñëîãî äýãäýõýýñ ºìíº öýðýãëýí
äàéëàõûã áîäñîí áîëîâ÷ Ìàíóóñûí ä¿¿ ò¿¿íä ìýäýý õ¿ðãýñíýýð Ìàíóó Áóíóóã òîñîí
áàéëäàæ, Õ¿í óëñûí äîòîð õÿìðàë ¿¿ññýíèéã äàëèìäóóëàí 47 îíä óõóàí÷óóä áîñëîãî
äýãäýýæ õ¿í÷¿¿äèéí ýðõøýýëýýñ ãàð÷ áèå äààñàí áîäëîãî ÿâóóëàõ áîëîâ. Äàðàà æèë õ¿í÷¿¿äèéí
ºìíºä íàéìàí îâãèéí çîíõèëîã÷èä ýåëýëäýí Ìàíóóñûã øàíüþé õýìýýí ºðãºìæ뺺ä Ãóàí
Óäè õààíä áàðüöààíû õ¿í /øàíüþéãèéí õ¿¿/ èëãýýæ õîëáîîòíû ãýðýý áàéãóóëàâ. 48
îíä áàéãóóëàãäñàí ýíý ãýðýý Ìݪ 47 îíû ãýðýýíèé ¿íäñýí íºõöëèéã õóóëáàðëàí
ãýðýý áàéâ. Èéíõ¿¿ Õ¿í óëñ áàñ äàõèí õî¸ð õóâààãäàæ ºìíºä õýñýã íü Õàí óëñàä
äàãààð îðñîí íü äàéíû ÿâöûã Õîæóó Õàí óëñàä àøèãòàéãààð îãöîì ýðã¿¿ëæýý. Äàðàà
æèëýýñ íü Ìàíóóñ øàíüþé Óìðûí äàéíä õóòãàëäàí îðîëöîæ ýõëýâ. ¿¿íèéã äàëèìäóóëàí
ñÿíüáè÷óóäûí çàðèì õýñýã áîñëîãî äýãäýýæ, Õîæóó Õàí óëñûí òàëä äàéòàõ ñàíàëàà èëýðõèéëýí ýë÷
çàðæýý. 49 îíä Õ¿í óëñûí èíüþé îâãèéí öýðýã áóòöîõèãäëîî.
̺í õî¸ð îâãèéí çîíõèëîã÷ ººðñºäèéíõºº àëáàòûã àâ÷ Ìàíóóñ
øàíüþéä äàãààð îðæýý. Ãýâ÷ 50 îíû ñ¿¿ë÷ 51 îíû ýõýýð ºìíºä øàíüþéãèéí õ¿ðýýíä õàãàðàë
ãàð÷ áîñîã÷èä îëçëîãäñîí áàðóóí ñýöýí íî¸íûã ñóëëààä õîéä ç¿ã í¿¿ñýí áîëîâ÷ äîòðîî áàñ ýâäðýëöýí
¿¿íèéã àøèãëàõ ãýñýí õî¸ð øàíüþé òóëàëäàæ ºìíºä øàíüþéãèéí öýðýã áóòöîõèãäîâ.
Ýíý ÿëàãäàëûí óëìààñ Ìàíóóñ øàíüþé òóñãààð îðøèõ èõ ñàíààãàà îðõèí õÿòàäûí
öýðãèéí òóñëàìæèíä äóëäóéäàõààñ ººð àðãàã¿é áîëîâ. ªìíºä øàíüþé áèå äààñàí
áàéäëààñàà èéíõ¿¿ òàòãàëçñàíûã Áóíóó øàíüþé ñîíñîîä Õ¿í óëñûí öîðûí ãàíö ýçíèé
õóâèàð 52 îíä Ëîÿàíû çàñãèéí ãàçàðòàé íàéðàìäàë áàéãóóëàõ ñàíàë òàâüëàà. Õàðèí
õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð ìºðãºë人íèéã àëü áîëîõ óäààí äààìæèðóóëàõ íü ººðòºº
àøèãòàé ãýæ ¿ýçæ áàéâ. 55 îíä Áóíóó øàíüþé Ìàíóóñûã íàñ áàðñàí ìýäýý àâààä óëñ
òºðèéí æèíã íü óëàì äîîøëóóëàõ îðîëäëîãî áàñ äàõèí õèéâ. Ýíý ÿâäëûã Õ¿í óëñ
Äîðíîä Òóðêñòàí äàõü ººðèéíõºº ýðõ ìýäëèéã õàðóóëàõ ãýæ îðîëäîæ áóé äèïëîìàò
àæèëëàãàà ãýæ Ëîÿíä ¿çýâ.
Áàðóóí õÿçãààðûí äàéí 55-85
Áàðóóí õÿçãààðûí ºðíºä õýñýãò íî¸ðõîëîî òîãòîîæ àâñàí
ÿðêåíäûí ýçýí Õÿí ãàäààä áîäëîãîî 1 Õ¿í óëñûí íºëººíèé õ¿ðýýíä áàéãàà Äîðíîä
Ò¿ðêñòàíû ç¿¿í õîéä õýñýãò ¿ë õàëäàõ, 2 Õîæóó Õàí óëñûí õèë õÿçãààðò ¿ë
äîâòëîõ, öýðýã óëñ òºðèéíõºº áîäëîãûí ¿ç¿¿ðèéã ºðíº ç¿ã ÷èãë¿¿ëæ áàéâ. Òýðýýð
Õ¿í óëñ, Õîæóó Õàí óëñûí äàéíûã àøèãëàí Ñîãäûã ýçëýí àâñàí áîëîâ÷ ýíý áîäëîãî
íü Êàíãþéãèéí öýðýã óëñ òºðèéí àøèã ñîíèðõîëòîé ìºðãºëäºæ Ôåðãàíû õºíäèéã îðõèí
ãàðàõàä õ¿ðýâ. Ýíý ¿åä Õîæóó Õàí óëñûí àíõààðàë Öÿíû áîñëîãî ðóó òàòàãäàæ, Õ¿í
óëñûí àíõààðàë Ìàíæóóð ðóó òàòàãäààä áàéâ.
Õÿí õýäèéãýýð Ñîãäûã îðõèí ãàðàõààñ ººð àðãàã¿é áîëñîí ÷ 57
îíä Õîòàíû âàíëèãèéã ýçëýí àâñíààð íºõºæ, Äîðíîä Ò¿ðêñòàíû íýëýýä õýñãèéã
íýãòãýñýí íýãäìýë óëñûã áàéãóóëàâ. Òýð÷èëýí Õÿíû äàðàíãóéëàëààñ çàëõñàí
ÿðêåíäûí ÿçãóóðòíóóä äàðàà æèë íü ò¿¿íèéã ýñðýã íóóö õóéâàëäààí ¿¿ñãýæ,
õîòàí÷óóäòàé ñýì ¿ãñýí òîõèðîëöîæ õîòàí÷óóä ßðêåíäûã á¿ñëýí àâàõàä
õóéâàëäàãñàäíû íýã íü Õÿíûã õîòîîñ ãàðãàæ èðìýãö õîòàí÷óóä áàðèâ÷ëàí àâ÷ ßðêåíä
õîòûã ýçëýâ.
Õàðèí Õ¿í óëñ 58 îíä Ìàíæóóðûã ñÿíüáèéí ò¿ðýãèéí äîð îðõèí
ãàðàõààñ ººð àðãàã¿é áîëñíîîð Õîæóó Õàí óëñûã äîðíîä æèã¿¿ðýýñ íü äîâòëîõ ò¿øèö
ãàçðàà àëäñàí áºãººä ìºí òºâèéí õýñãýýð Õÿòàäàä äàãààð îðñîí ºìíºä õ¿í÷¿¿ä
õàëõàëàí ñóóñàí ó÷èð ºðñºëäºã÷ºº çºâõºí ºðíºä æèã¿¿ðýýñ íü îðîîæ äîâòëîõ öîðûí
ãàíö áîëîìæîî õàäãàëæ ¿ëäýâ. Òèéìýýñ Õ¿í óëñûí Áàðóóí õÿçãààð äàõü áîäëîãî ýðñ
èäýâõæèæ ýõýëëýý. Ýíýõ¿¿ áîäëîãûí äàãóó Õ¿í óëñ Äîðíîä Ò¿ðêñòàíû à÷ õîëáîãäîë çºâõºí
ýäèéí çàñãèéí òàëààð òºäèéã¿é öýðýã ñòðàãòåãèéí õóâüä àñàð èõýýð ºñºí íýìýãäýâ.
Ýíý ¿¿äíýýñ Áàðóóí õÿçãààðò ººðòýé㺺 ºðñºëäºõ õ¿÷èí áàéõûã èëò òààøààõã¿é
áàéëàà. Òèéìýýñ ÷ íýãýíò õ¿÷æèæ ýõýëñýí Õîòàíû ýñðýã ÷èãëýñýí öýðýã óëñ òºðèéí
àëõàìàà ÿàðàëòàé õèéæ, Êó÷à, Õàðàøàð, Õàìè áîëîí áóñàä âàíëèãèéí 3 ò¿ìýí öýðýã
èëãýýñýíä õîòàí÷óóä Õ¿í óëñàä äàãààð îðîõîîñ ººð àðãàã¿é áîëæ íàéðàìäàë ãóéæýý.
Õ¿í óëñ Äîðíîä Ò¿ðêñòàí äàõü 3 ýòãýýäèéí äàéíä ÿëàí ãàð÷ Áàðóóí õÿçãààðûí
óëñóóäààñ àëáà àâàõ, õóäàëäàà õèéõ áîëîìæîî ºðãºòãºëºº.
Õ¿í óëñ Õÿòàäûí øèíý ýçýí õààí Ìèíäè øèðýýíä ñóóìàãö
äàéòàõ, íàéðàìäàõûí àëèíûã ñîíãîæ àâàõûã àñóóëãàâ. Ìèíäè õààí äàéòàõûã èë¿¿ä
¿çñýí òóë õ¿í÷¿¿ä òºâèéí ôðîíòîîð äàâøèëòàíä îðæ ñèõý ìóæèä öºìðºí 62-64 îíä
õÿòàäûí íóòàã äýýð äàéòàâ. Õ¿í óëñûí öýðýã öºìðºí îðñîíòîé äóëäóéäàí Áóíóó
øàíüþéãèéí çàñãèéí ãàçàð ºìíºä õ¿í÷¿¿äèéí äîòîð óìàð ç¿ã íýãäýí íèéëýõèéã
óðèàëæ áàéñàíä ò¿ãøñýí Õàí óëñ 1 ººðèéí õàðúÿàíû ºìíºä õ¿í÷¿¿äèéã óëàì õ¿÷òýé
õÿíàõ, 2 Õ¿í óëñûí õóäàëäà õèéõ ñàíàëûã õ¿ëýýí àâàõààð øèéäâýðëýñýí þì. Ãýâ÷
ýíý îðîéòîæ Ëóóãèéí çàñãèéí ãàçàð òýäíèé ñàíàëûã õ¿ëýýæ àâñàíã¿é.
65 îíä õÿòàä öýðýã Áàðóóí õÿçãààðûí ÷èãëýëýýð ãýíýò äàâøèæ
Õàìèéí âàíëèãèéã ýçýëæ àâàâ. Äàðàà æèë íü õ¿í÷¿¿ä õîëáîîòîí Ñèþãèéí âàíëèãèéí
öýðýãòýé õàìñàí õÿòàäóóäààñ Õàìèéã áóëààæ àâàâ. Õÿòàäûí öýðýã Áàðóóí õÿçãààðûã
îðõèõîîñ ººð àðãàã¿é áîëîâ.
70 îíû ýõýýð Õàí óëñ õ¿í óëñûí öýðãèéã ÿìàð ÷ ¿íýýð
õàìààã¿é òîãòîîí áàðèõîîð øèéäýæ Õ¿í óëñûí óìàðä õºðø äèíëèí÷¿¿äòýé õîëáîî
òîãòîîæ õîéä òàëààñ íü õºäºëãºõ àðãûã äèïëîìàò øóãàìààð ýðýëõèéëæ áàéâ. Õàí óëñ
Áàðóóí õÿçãààðûã Õ¿í óëñûí íºëººã øàõàí ãàðãàõàä äèíëèí÷¿¿äèéí äîâòîëãîî íýí
÷óõàë áàéâ. Õÿòàäûí íóóö îðîëäëîãî ¿ð ä¿íãýý ºã÷ õ¿í÷¿¿äèéí ýñðýã äèíëèí÷¿¿ä
áîñëîãî äýãäýýí óìàð ç¿ã óðò óäààí õóãàöààíû õ¿íä äàéíä òàòàí îðóóëàâ. Ýíý ìýäýýã
àâìàãö 73 îíä Ìèíäè õààí 4 çàìààð èõ öýðýã õºäºëãºñºí áîëîâ÷ õ¿í÷¿¿ä òýð ÷èìýýã
óðüäààñ îëæ ìýäýýä õ¿ðýý áóóäëàà óìàð ç¿ã àëñ í¿¿ëãýñýí òóë õÿòàäûí áàéëäààíû
òºëºâëºãºº òîì ¿ð ä¿íä õ¿ðñýíã¿é. Ãýõäýý
Äîó Ãó Õàìèéí âàíëèãèéã ýçëýí àâ÷ õÿòàäûí öýðýã Èõ òîðãîíû õîéä çàì äýýðõè
ñòðàòåãèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé È¿ öàéçûã ýçýëæ ýíý íü Áàðóóí õÿçãààðò ºðãºí
öàðààòàé äèïëîìàòûí àæèë ºðí¿¿ëýõ áîëîìæ îëãîâ.
Ýíý ¿åä Ëóóãèéí Äîðíîä Ò¿ðêñòàíä äèïëîìàòûí ¿éë
àæèëëàãààãàà èäýâõæ¿¿ëæ õóäàëäààíû ãýðýý, öýðãèéí ýâñýë áàéãóóëàõ ñàíàë òàâüæ
áàéâ. Øàíøàíû ýçýí Ãóàí, Áàí ×àîã àíõàíäàà íàéðñàãààð õ¿ëýýí àâñàí áîëîâ÷ Õ¿í
óëñûí ýë÷ èëýðõèé õ¿éòýí õàíäàõ áîëæýý.
Áàí ×àî øºíº õ¿í÷¿¿äèéí ýë÷èíãèéí áóóäëûã
ãýíýò äîâòëîí á¿ãäèéã íü õÿäààä Õîæóó Õàí óëñàä õ¿¿ãýý áàðüöààíä ºã÷ íàéðàìäàë
áàéãóóëàõûã øààðäàâ. Èéíõ¿¿ øàíøàíû ýçýí õÿòàäûí ýçýí ýðõèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷
Õîæóó Õàí óëñàä äàãààð îðîâ.
Áàí ×àî öýðãèéí õàìò èðæ ÿâààã ñîíñîîä õîòàíû âàí Ãóàíäó
Õ¿í óëñàä òºëäºã àëáààñ àíãèæðàõ íºõöºë á¿ðäñýí õýìýýæ õ¿í÷¿¿äèéí òºëººíèé
ýë÷èéã õîðîîæ Õÿòàäàä äàãààð îðæýý. ¿¿íèé äàðàà Áàí ×àî Øàíøàíààñ ºðíº ç¿ã
áàéäàã 12 æèæèã âàíëèãèéã ýçëýí àâ÷ Èõ òîðãîíû çàìûí ºìíºä ñàëààíä õÿíàëòàà
òîãòîîâ. ¿¿íèéõ íü õàðèóä õ¿í÷¿¿ä ººðèéí õîëáîîòîí Êó÷àãèéí âàíëèãèéí öýðýãòýé
õ¿÷ õàâñàðàí Êàøãàðûã ýçëýí àâ÷ Øàíøàí áà Õîòàíûã àëäñàí õîõèðëîî ÿìàð íýãýí
õýìæýýãýýð íºõºâ. Áàí ×àîã ÿñ õàÿõ, õóéâàëäààí ¿¿ñãýõ, òóðõèðàõ çýðýã àðãààð
òýðáýýð Êàøãàð áà Æàñìàãèéí âàíëèãèéã ýçëýí àâñàí áºãººä 74 îíä Ìýíäè õààí
Äîðíîä Ò¿ðêñòàíûã á¿õýëä íü çàõèð÷ Ñèþéãèéí âàíëèãò ñóóõ õÿòàä àìáàíû àëáàí
òóøààëûã äàõèí ñýðãýýæ, È¿, Çþéëè, ¯âýé öàéçàíä äàðàíãóé öýðýã ñóóëãàõ çàðëèã
áóóëãàâ.
Áàðóóí õÿçãààðûã áàéëäàí äàãóóëàõ Õîæóó Õàí óëñûí ýíý
áîäëîãûí ýñðýã ëóóãèéí çàñãèéí ãàçàð õî¸ð ¿íäñýí õýñãýýñ á¿ðäñýí áîäëîãî ÿâóóëæ
áàéâ. 1 Ëîÿíû áîäëîãîä äóðã¿éöñýí Äîðíîä Ò¿êñòàíû âàíëèãóóäûí àðä èðãýäèéã
Õÿòàäûí ýñðýã áîñëîãî òýìöýëä äàëëàí áîñãîõ, 2 õÿòàäûí öýðãèéí àð òàë áîëæ
áàéñàí Õàìè äàõü öýðãèéí ñóóðèíã áóòíèðãýõ çîðèëãîòîé áàéâ. Õ¿í óëñ 75 îíä
ò¿¿íèé õîëáîîòîí õàðàøàðûí ýçýí Ñèþé ðóó öýðýãëýí äîâòëîæ õÿòàä àìáàíû ãàçðûã
áóòíèðãýìýãö Æàñìà, Êó÷à, Àêñó áîñëîãî äýãäýýæ õÿòàäûí öýðãèéí àíãèóäûã á¿ñëýí
õààëàà. Ýíý ¿åä áîñîã÷èäîä òóñëàõààð Õ¿í óëñûí öýðýã ç¿¿í õîéä ç¿ãýýñ öºìðºí
îðæ èðñýí áºãººä ýíý ãóðâàëñàí öîõèëòûí äîð Áàí ×àî Êàøãàðûã îðõèí óõðàõààñ ººð
àðàã¿é áîëîâ. ¿¿ãýýð Èõ òîðãîíû çàìûí õîéä ñàëàà Õ¿í óëñûí õÿíàëò äîð äàõèí
îðëîî. Õýäèéãýýð 76 îíä Õîæóó Õàí óëñûí øèýí ýçýí õààí Æàíäè Áàðóóí õÿçãààðûí
àìáàí çàõèðàã÷èéí ãàçðûã òàòàí áóóëãàæ äàéòàæ áàéãàà öýðãèéã ãýäðýã òàòàõ
çàðëèã áóóëãàâ. 1 Æàíäè õààíû ¿åä Õ¿í óëûñí ýñðýã äàãíàí ÿâóóëæ, ºðíºäèéí
äàéíûã çîãñîîõûã øààðäàæ, 2 Öÿíä áîñëîãî äýãäñýí ÿâäàë íºëººëºñºí þì. Õÿòàäûí
öýðýã Æàñìà, Õàìèéí âàíëèãèéã îðõèí ãàðñàí áºãººä ýíý íóòàã äàõèí Õ¿í óëñûí
íºëººíä îðñîíîîð Èõ òîðãîíû çàìûí õîéä ñàëààíä òîãòîîñîí òýäíèé õÿíàëò áýõæèâ.
78 îíä Ë¿íñè ìóæèä äàéòàæ áàéñàí öÿíû áîñîã÷äûã Õîæóó Õàí óëñ íÿöààñàí áîëîâ÷
àëü íü ÿëæ ÷àäñàíã¿é. Öÿí, Õàí óëñûí õîîðîíä áàéãóóëñàí íàéðàìäàëûí äàãóó
öÿí-òºâä¿¿ä Ë¿íñèãýýñ öýðãýý òàòàõ, õÿòàä Öÿíû ººðòºº çàñàõ ýðõèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõººð
òîõèðîëöîæýý.
83 îíä Õ¿í óëñ Äèíëèíòýé õèéæ áàéñàí äàéíààñ ¿ëýìæ òóéëäàí
ãàð÷ èðñýí áºãººä øàíüþé õÿòàäàä õàíäàæ õèëèéí õóäàëäàà íýýõ ñàíàë òàâèàä
òîãòîîñîí ¿íýýð òîðãî, äóðäàí õóäàëäàæ àâàõàä áýëýí áàéãààãàà ìýäýãäæýý. Õàí
óëñûí çºâøººð뺺ð Õ¿í óëñûí õóäàëäàà÷äûã çàìä íü õÿòàäûí õàðúÿàò ºìíºä õ¿í÷¿¿ä
äýýðìýäýñíèé óëìààñ õóäàëäàà ýõýëæ ÷ àìæèëã¿é òàñàðëàà. Òèéìýýñ Õ¿í óëñ Êó÷à áà
ßðêåíäûí öýðãèéí áýëòãýëèéã äýìæèõèéí õàæóóãààð áóñàä âàíëèãóóäàä Õÿòàäûí ýñðýã
áîñëîãî äýãäýýõ ÿâóóëãàà ýðñ èäýâõèæ¿¿ëæ ýõëýâ. ͺ㺺òýéã¿¿ð Êàíãþéãèéí
äàéñàãíàñàí áîäëîãî õ¿÷òýé áîëñîíä Áàí ×àî ¯éñ¿íòýé òàñàðñàí õîëáîîãîî äàõèí
ñýðãýýõèéã ýçýí õààíààñàà ãóéæýý. Áàí ×àîãèéí ýíý õ¿ñýëòèéã Õàí óëñ áèåë¿¿ëæ
ýë÷èéã òîõîîí òîìèëæ ÿâóóëñàíä 83 îíä Êàøãàð ðóó äîâòîëæ áàéñàí êó÷à÷óóäûí
äîâòîëãîîíû óëìààñ ò¿ð ñààòàæ áàéãààä ¯éñ¿í õ¿ð÷ õÿòàäûí õààíû îðäîíä áàðüöààíû
õ¿í ÿâóóëàõ íºõöºë äýýð õîëáîîòíû ãýðýý áàéãóóëàõààð òîõèðîëöîâ. Áàí ×àî ê¿øàíû
õààí Êàíèøêàòàé õîëáîî òîãòîîãîîä ßðêåíä ðóó äîâòîëñîí áîëîâ÷ àð õóäàðãààð íü
Êàøãàðò áîñëîãî äýãäýæ áàéëäààíû òºëºâëºãººã íü òàñàëäóóëàâ. Êàøãàðûí áîñîã÷èä
Êàíãþéòýé õîëáîî òîãòîîæ, Áóöû õîò õ¿ðýýä õîëáîîòíûõîî öýðýãòýé íèéëæ õ¿÷æèæ
àâñàíä ýíý õîòûí îð÷èí òîéðîíä õàãàñ æèë øàõóó øóðãóó òóëàëäààí ºðíºæ õî¸ð
òàëûí àëü àëü íü ÿëæ ÷àäñàíã¿é. Áàí ×àî äàéñíàà çýâñýãèéí õ¿÷ýýð äèéëýõã¿éãýý
ìýäýýä õîëáîîòíóóäûã õàãàðàëäóóëàõ àðãà õýðýãëýõýýð ê¿øàíû õààí Êàøíèøêàä
òóñëàõûã õ¿ñ÷ýý. Êàíèøêà êàíãþéãèéí ýçíèéã øàõàæ, áîñîã÷èäîä òóñàëæ áàéãàà
öýðãýý ãýäðýã òàòàõûã øààðäàâ. Êàíãþéãèéí ýçýí àðãàã¿é áàéäàëä îðæ öýðãýý
òàòàõàä êàøãàð÷óóä òýäíé õàìò Êàíãþé ðóó äàéæèí ãàð÷ýý. Èéíõ¿¿ 85 îíä Áàí ×àî
áàñ íýãýí óäàà ÿëæ ãàðñàí áîëîâ÷ Äîðíîä Ò¿ðêñòàíû óìàð ç¿ãèéí áàÿí õ¿÷èðõýã
âàíëèãóóä Õ¿í óëñ, Êàíãþéãèéí øóóä äýìæèëýãèéí äîð øèíý äàéíä áýëäñýýð áàéâ.
¯éñ¿í, Õîæóó õàí óëñòàé õîëáîîòíû ãýðýý áàéãóóëàõûã çºâøººðñºí õýäèé ÷ òºâèéã
ñàõèõ áîäëîãî áàðèìòàëñààð áàéâ.
Ãóðàìñàí õîëáîî
85 îíä Õ¿í óëñûí äîòîîäîä óëñ òºðèéí õÿìðàë äàõèí äýãäýæ
òýðòýé òýðã¿é äîðîéòñîí õ¿÷èí ÷àäëûã íü óëàì äîðîéòóóëàâ. Ýíý äîðîéòëûã àøèãëàí
äºðâºí ýòãýýäýýñ íü õàâ÷èí öîõèõ ñàíààã Áàí ×àî Æàíäè õààíä àéëòãàñàíä òýðáýýð
äèïëîìàòóóäàà äèíëèí áà ñÿíüáèéí ýçäýä èëãýýæ Õ¿í óëñûí ýñðýã ÷èãëýñýí öýðýã
çýâñãèéí ãóðàìñàí õîëáîî áàéãóóëàõûã îðîëäîæ ýõýëëýý. Äèíëèí áà ñÿíüáèéí ýçýä
Õ¿í óëñûí ýñðýã öýðãèéí ýâñýë áàéãóóëàõûã çºâøººðñºíººð Äîðíîä Àçèéí îëîí óëñûí
õàðèëöààí äàõü õ¿÷íèé õàðüöààíä ýðñ ººð÷èëºëò ãàðëàà. Õàðèí õîëáîîòíóóäûí
áàéëäààíû ýõëýõ öàã õóãàöààíû òîâûí àñóóäàë áàéâ. Äèíëèí÷¿¿ä äàéíä áýëäýõ
õóãàöàà øààðäàæ áàéëàà. Ëîÿíä Õ¿í óëñòàé
äàéòàõ òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ àæèëä ÿàðàâ÷èëàí îðëîî. Ëîÿí áîëîâñðóóëñàí
òºëºâëºãººíèé äàãóó 85 îíä Õ¿í óëñûí õîéä òàëààñ íü Äèíëèí, ç¿¿í òàëààñ íü
ñÿíüáè, ºìíºä òàëààñ íü ºìíºä õ¿í÷¿¿äèéí öýðýã, áàðóóí òàëààñ íü Ñèþãèéí
âàíëèãóóäûí öýðýã äîâòîëæ öîõèâ. ¿¿íèé õàæóóãààð õ¿í÷¿¿äèéí õîëáîîòîí
öÿí-òºâä¿¿äèéã áîñîæ òýìöýõ, õîëáîî áàéãóóëàõààñ ñýðãèéëýõ çîðèëãîä èõýýõýí
àíõààð÷ áàéñàí áºãººä 86 îíä õÿòàäûí ºðíºä õèëèéí çàõèðàã÷ Ôóþé ãýã÷ Õîæóó Õàí
óëñ, Öÿíû õèë äýýð õèëèéí áóäëèàí õèéìëýýð ºäººâ. Äàðàà æèë Ôóþé öÿí-òºâä¿¿äèéã
äàðàõààð íóòãèéíõ íü ã¿í ð¿¿ õºäëºâ. Ýíý ¿åèéã àøèãëàí Õ¿í óëñûí ýñðýã
ñÿíüáè÷óóä õ¿÷òýé öîõèëò ºãñºí áºãººä 88 îíû çóí õ¿í÷¿¿äèéã äàéíû íýðìýýñ äýýð
íýìýæ íýðìýõ àäèë èõ ãàí íýðìýâ.
Ýíý ¿åä ºðíºä ôðîíò äýð Áàí ×àî äàâøèëòàíä îðæ ßðêåíäûã
ýçëýí àâàâ. Èíãýæ õÿòàäóóä Áàðóóí õÿçãààðò áýõæèæ Õîæóó Õàí óëñ áà Ê¿øàíû
õîîðîíäûí õóðöàòãàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëæ ºãºâ. Êàíèøêà õààí òýð áîëçîøã¿é
íºõöºëèéã ýðòíýýñ ñýðýìæèëýí õÿòàäûí õààíû ã¿íæèéã ãóéõàà ÿâóóëæýý. Ãýâ÷ Áàí
×àî òýäãýýð ýë÷èéã áàðüæ ñààòóóëñàí òºäèéã¿é “äóíäàä ã¿ðíèé òýíãýð ãàðâàëò èõ
õààíû ã¿íæèéã ¸ñ ¿ë ìýäýõ á¿ä¿¿ëýã÷¿¿äèéí ýçýí õýðõýí ãóéæ ç¿ðõëýâ” õýìýýí
ýëäýâýýð äàéðàí àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëæ ãýäðýã áóöàõûã òóëãàí øààðäàâ. Ýíý ÿâäàëûã
Êàíèøêà õààí ººðòº äàéí çàðëàñàí ÿâäàë õýìýýí õ¿ëýýí àâëàà. Òèéìýýñ ÷ 90 îíä Áàðóóí
õÿçãààðûí õèëèéã äàâàí Êàøãàðûã ÷èãëýí äàâøèæ ýõëýâ. Ãýâ÷ õÿòä öýðýãò øàõàãäàí
Äîðíîä Ò¿êñòàíûã îðõèí ãàð÷ýý.
Õ¿í óëñûí ýñðýã 89-91 îíû õîîðîíä 3 óäàà èõ àÿí äàéí õèéæ
¿íäñýí õ¿÷èéã íü áóò öîõèëîî. Ýíý ÷èìýý äóóëèàíààð áàðóóí õÿçãààðûí Êó÷à, Àêñó,
Ó÷ Òóðôàíû çàñãèéí ãàçàð ñàíäðàëä àâòàæ Õîæóó Õàí óëñàä áàðüöààíû õ¿ì¿¿ñ èëãýýæ
äàãààð îðîõ ñàíàëàà èëýðõèéëýâ. Ýíý ÿâäëûí äàðààãààð Äîðíîä Ò¿ðêñòàíä Õàðàøàð,
Âýéñþ, Âýéëè, Õàëãà-Àìàí, Øàíãî çýðýã ç¿¿í òàëûí âàíëèãóóä ë áèå äààí ¿ëäñýí
áºãººä Áàí ×àî òýäíèéã 94 îíä õîëáîîòíóóäûíõàà õàìò äîâòëîí áóóëãàæ àâ÷ýý.
ººðèéíõºº ýñðýã ÷èãëýñýí 3-ñàí õîëáîîíû çýâñýãèéí õ¿÷èíä
àâòìàãö Õ¿í óëñûí çàðèì õýñýã Õèÿí îâãèéí óäèðäëàãûí äîð Óìàðä Ç¿¿íãà𠺺ä í¿¿æ
ºðíºä Õ¿í óëñûã áàéãóóëàâ. ¯¿ãýýð ºðíºä Õ¿í óëñ õóó÷èí Õ¿í óëñûí íóòàã
äýâñãýðèéí áàðóóí õýñýã Ç¿¿íãàðààñ Êàñïèéí òýíãèñ õ¿ðòýëõ íóòãèéã ýðõ ìýäýëäýý
õàäãàëàí ¿ëäýæ ÷àäñàí þì.
Ãóðàìñàí õîëáîîíû çàäðàë
Õ¿í óëñûí ¿ëäýãäýë ºðíº ç¿ã äàéæèæ îäñîíû äàðàà òýäíèé
¿íäñýí íóòãèéí çàðèì õýñýã ºìíºä õ¿í÷¿¿äèéí, çàðèì õýñýã íü Ñÿíüáèéí ìýäýëä
îðæýý. Ñÿíüáè÷óóä 93 îíîîñ èëýðõèé õ¿÷æèæ, Äîðíîä Àçèä öýðýã óëñ òºðèéí
äàâàìãàéëàë áóëààöàëäàõàä ÷èãëýñýí ãàäààä áîäëîãî æóðàìëàí ÿâóóëàõ áîëëîî.
Òèéìýýñ ÷ ñÿíüáè÷óóä Ãóðàìñàí õîëáîîíîîñ ãàð÷ ¿¿ðãýý äàíãààð öóöàëæ áàéãààãèéí
òýìäýã áîëãîæ, 97 îíä Ëÿîäóíû õîéãèéã ýçëýí àâ÷ýý. ¿¿íýýñ ýõëýí ñÿíüáè Õîæóó
Õàí õî¸ðûí õîîðîíä 101 îíä õ¿ðòýë õèë îð÷èìûí äàæèí ¿ðãýëæèëëýý. Òºäºëã¿é
Ñÿíüáèéí öýðýã óëñ òºðèéí ãàäààä áàéäàë òóéëûí õ¿íä áîëæ äºðâºí ôðîíò äýýð
çýðýã äàéòàõààñ àðãàã¿éä õ¿ðëýý. Òóõàéëáàë õîéä ç¿ãýýñ äèíëèí÷¿¿ä òýäíèé ãàçàð
íóòàãò ñàíààðõàí äîâòëîæ, Ìàíæóóðò ò¿ðýìãèé áîäëîãîò Áóãàñ /Ôóþé/ óëñ
áàéãóóëàãäàí öýðýã çýâñãèéí õ¿÷ýýð ò¿ðæ áàéâ. ªðíºä Õ¿í óëñ òýíõýýæèæ, 104
îíîîñ ýõëýí Äîðíîä Àçèéí îëîí óëñûí õàðèëöààíä îðîëöîõ îðîëöîõ îðîëäëîãî õèéæ,
104-105 îíû õîîðîíä Õîæóó Õàí óëñàä õî¸ð óäàà ýë÷ çàðæ, “ýíõ óðãèéí” ãýðýý
áàéãóóëàõ ñàíàë òàâèëàà.
Õàí óëñ òýäãýýð ñàíàëûã õ¿ëýýæ àâàõã¿é íü òîäîðõîé áîëìîãö
ªðíºä Õ¿í óëñ áàðóóí õÿçãààðò õÿòàäûí ýñðýã ºãºí áîñëîãî äýãäýýæ, ¿¿íèé óëìààñ
Äîðíîä Ò¿ðêñòàí äàõü õÿòàä öýðýã ýõëýýä Àêñ¿, Ó÷ Òóðôàí, Êàøãàðûã îðõèæ, äàðàà
íü Êó÷àãààñ ãàð÷ ÿâàõààñ ººð àðãàã¿é áîëîâ. Èéíõ¿¿ Áàðóóí õÿçãààð ªðíºä Õ¿í óëñ
íºëºº ìýäýëä øèëæèñýíýýð áàðóóí õîéä Õÿòàäûí íóòàã äýâñãýð 50 æèëèéí òóðø õî¸ð
óëñûí õîîðîíä ¿ðãýëæèëñýí äàéíû òàëáàð áîëæ õóâèðëàà. 3 ôðîíòîä äàéòàæ áàéñàí
ñÿíüáè÷óóäûí õ¿íä áàéäëûã àøèãëàí 107 îíîîñ ýõëýí ªðíºä Õ¿í óëñ àëäñàí ãàçàð
íóòãàà ýðã¿¿ëæ àâàõààð Ñÿíüáèä äàéí çàðëàæýý. Ãýâ÷ ýíý äàéí Õîæóó Õàí óëñòàé
õèéæ áàéñàí äàéíòàé äàâõàöàæ áàéñíààñ ñÿíüáè÷óóä 110 îíä Õîæóó Õàí óëñòàé ãýðýý
áàéãóóëæ áàðüöààíû õ¿í ÿâóóëàí áîäëîãî æóðàìëàæýý. Ëîÿí Áàðóóí õÿçãààðûí àëäñàí
ÿâäàëòàé ýâëýðýõ äóðã¿é áàéëàà. Òèéìýýñ õÿòàäûí Æàíæèí øòàá 112 îíä Õàìèéí
áàÿíá¿ðäýýñ ºðíºä õ¿í÷¿¿äèéã øàõàí ãàðãàõààð îðîëäîîä áóòöîõèãäæýý. Áàðóóí õîéä
õÿòàäûí ìóæóóä õ¿í÷¿¿äèéí äîâòîëãîîíîîñ õàëõàëàõ õàëõàëàëòã¿é áîëëîî. Òèéìýýñ
õàí óëñûí õóâüä 107 îíä ýõýëñýí Öÿíû áîñëîãûã ÿàðàëòàé äàðæ àâàõ ÿâäàë íýí
÷óõàë àñóóäàë áîëîí õóâèð÷ýý. Ó÷èð íü Øàð ìºðíèé ýõýí áèå äýõ óóëàðõàã íóòàã
õÿòàä îðíû ÷ýýæèéã õàëõàëñàí áàéãàëèéí õàëõ õàìãààëàëò ìºí áàéâ. Çîðèëòûã
øèéäýõèéí òóëä Ëîÿí àñàð èõ õýìæýýíèé öýðýã õóðèìòëóóëàí ºðíºä ôðîíòîä õàÿñíû
¿ðýýð ºðíºä õ¿í÷¿¿äèéí äîâòîëãîîã çîãñîîí áàðüæ ÷àäëàà. 115 îíä ñÿíüáè÷óóä Õàí
óëñòàé áàéãóóëñàí ãýðýýãýý öóöàëæ Õÿòàäàä õàëäàí äîâòîëñîíòîé óÿëäàæ Ëîÿí òýð
ç¿ãò àíõààðàõ òºëºâòýé áîëñîíä ñàíàà çîâíèñîí Þé Þé õýìýýõ ñàéä Øàíøàíû
âàíëèãòàé õàðèëöàõ õàðèëöààãàà ñýðãýýæýý.
123 îíä Äóíõóàí ìóæèéí çàõèðàã÷ààñ Ëîÿíä ºðãºí áàðüæ, 3
ÿíçûí ÷èãëýë áàðèìòàëæ 1 ºðíºä Õ¿í óëñûí øàíüþéãèéí õ¿ðýý áóóäëûã øóóä öîõèæ,
øàíøàí÷óóäûí òóñëàìæòàéãààð Æàñìàãèéí âàíëèãèéã äàéëàõ, 2 õÿòàäûí öýðãèéí
àíãèóäûí òýðã¿¿í øóãàìûã óðàãøëóóëæ, òýäíèéã Õÿòàäààñ õîîë õ¿íñýýð õàíãàæ áàéõ,
3 áàðóóí õÿçãààðààñ òàòãàëçàõ çýðýã àæëûí ÷èãëýëèéã òóñãàñàí áàéâ.
Øàíøàíû âàíëèã Õîæóó Õàí óëñûí, Õàìè, óìàðä Æàñìà, Õàðàøàð
çýðýã óìàð ç¿ãèéí âàíëèãóóä ªðíºä Õ¿í óëñû, Êàøãàð, ßðêåíä, Õîòàí çýðýã áàðóóí
ºìíºäèéí âàíëèãóóä Ê¿øàíû öýðýã óëñ òºðèéí íºëººëëèéí õ¿ðýýíä áàéâ. Òèéìýýñ
Áàðóóí õÿçãààð äàõü äàéí 3 ýòãýýäèéí äàéí áîëîí ºðãºæèæ áîëçîøã¿é áàéâ. 134 îíä
äýãäñýí Öÿíû áîñëîãûí óëìààñ 137 îíîîñ õîéø õÿòàäûí öýðýã äàâøèõ áàéëäààí õèéõ
÷àäâàðàà àëäàæ, 153 îíä ºðíºäèéí äàéíä ÿëàãäàñíàà õ¿ëýýæýý.
No comments:
Post a Comment